Barak z Auschwitz zwrócony Polsce

 

Źródło: http://pl.auschwitz.org/m/index.php?option=com_content&task=view&id=1713&Itemid=10 (fot. Paweł Sawicki)

Źródło: http://trojmiasto.gazeta.pl/trojmiasto/1,35636,15205998,Barak_z_Auschwitz_przyplynal_do_portu_w_Gdyni__Polska.html (Fot. HOPD ASSOCIATED PRESS)

Zgodnie z doniesieniami prasowymi w dniu 29 grudnia 2013 r. do portu w Gdyni dotarła część baraku dla więźniów z dawnego niemieckiego obozu zagłady Auschwitz Birkenau. W 1993 r. zabytek ten został wypożyczony do Muzeum Holokaustu w Waszyngtonie, stanowiąc jeden z najważniejszych elementów tamtejszej wystawy stałej. Od wielu lat jego ekspozycja na terytorium Stanów Zjednoczonych była jednak przedmiotem trudnych negocjacji dyplomatycznych. Zgodnie bowiem z obowiązującymi w Polsce od 2003 r. przepisami zabytki z polskich muzeów mogą być wypożyczone za granicę na maksymalnie 5 lat – przed upływem tego terminu muszą zostać zwrócone na terytorium RP. Strona amerykańska forsowała jednak zawarcie wieloletniej (lub bezterminowej) umowy wypożyczenia, bez konieczności faktycznego zwrotu zabytku Polsce. W świetle aktualnego stanu prawnego, rozwiązanie takie było nie do zaakceptowania dla strony polskiej. Po latach negocjacji obiekt został przekazany Polsce i niedługo powróci do Miejsca Pamięci i Muzeum Auschwitz Birkenau. Jak stwierdziła Sara J. Bloomfield: "dzięki bliskiej współpracy z naszymi polskimi partnerami, doszliśmy do takiego porozumienia, które zapewnia, iż te niezwykle ważne obiekty będą zachowane i będą służyły edukacji przyszłych pokoleń”.

Przedmiotem sporu dyplomatycznego była część baraku nr 30, który w czasie II wojny światowej stał na terenie obozu familijnego dla Żydów, którzy trafili do Auschwitz z getta Terezinie położonego w ówczesnym Protektoracie Czech i Moraw. Pełnił funkcję szpitala obozowego dla kobiet i mężczyzn. Hitlerowcy deportowali stamtąd do obozu koncentracyjnego w Auschwitz około 46 tysięcy Żydów: ok. 20 tysięcy umieszczono w obozie familijnym, a pozostałych zamordowano bezpośrednio w komorach gazowych bądź umieszczono w innych częściach obozu. 

W 1993 r. obiekt ten został wypożyczony do nowego Muzeum Holokaustu w Waszyngtonie (United States Holocaust Memorial Museum). Zgodnie z obowiązującym ówcześnie reżimem ustawy z dnia 15 lutego 1962 r. o ochronie dóbr kultury (tekst jedn. Dz. U. z 1999 r. Nr 98, poz. 1150 z późn. zm.), zabytek ten został wywieziony z Polski na podstawie zezwolenia na wywóz czasowy, które było wydawane na okres nie dłuższy niż 10 lat, z możliwością przedłużenia w uzasadnionych wypadkach (§7 pkt. 1 rozporządzenia Ministra Kultury i Sztuki z dnia 30 czerwca 1965 r. w sprawie trybu zgłaszania wniosków oraz wydawania zaświadczeń i zezwoleń na wywóz za granicę dóbr kultury; Dz. U. Nr 31, poz. 206). Sytuacja prawna uległa jednak zmianie wraz z reformą systemu ochrony dóbr kultury w Polsce na podstawie ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U Nr 162, poz. 1568, z późn. zm.). Zgodnie bowiem z treścią art. 55 ust. 2 tej ustawy termin ważności wielokrotnego pozwolenia ogólnego na czasowy wywóz zabytków za granicę, wydawanego na wniosek muzeum lub innej instytucji kultury, która w związku z prowadzoną działalnością zamierza wielokrotnie wywozić za granicę swoje zbiory, w całości lub w części, w celach wystawienniczych, nie może być dłuższy niż 5 lat od dnia wydania tego pozwolenia. Przed upływem pięcioletniego terminu zabytek musi zostać przewieziony z powrotem do kraju. Niedopełnienie tego obowiązku, tj. niesprowadzenie zabytku do kraju w okresie ważności pozwolenia, skutkuje sankcjami karnymi przewidzianymi w art. 109 omawianej ustawy, w tym karą pozbawienia wolności do 5 lat.

Rozwiązania wprowadzone w 2003 r. pomogły z jednej strony uporządkować sytuację tzw. depozytów długoterminowych za granicą – kwestia ta było bowiem bardzo zaniedbana w okresie PRL-u i pierwszych lat transformacji ustrojowej. Z drugiej jednak strony postawiła dyrektorów muzeów w bardzo trudnej sytuacji, gdyż konieczne było zweryfikowanie wielu korzystnych długoterminowych umów z muzeami zagranicznymi oraz kosztowne sprowadzenie wypożyczonych muzealiów do Polski. Sprawa baraku z Auschwitz doskonale odzwierciedla te problemy. Niemożliwe było bowiem wydłużenie umowy wypożyczenia zabytku, po okresie upływu terminu ważności pozwolenia wywozowego. Skutkowało to niepożądanymi napięciami pomiędzy polskimi i amerykańskimi muzeami, które utrudniały skuteczną międzynarodową wymianę i współpracę kulturalną. Można natomiast domniemywać, iż gdyby nie te rygorystyczne przepisy strona amerykańska naciskałaby na zawarcie wieloletniej umowy bezterminowej, a Muzeum Auschwitz Birkenau miałoby trudności z odzyskaniem tego obiektu. Nie ulega bowiem wątpliwości, iż ze względu na charakter eksponatu, w szczególności jego wartość emocjonalną, każda z zainteresowanych stron unikałaby drogi sądowej. 

Na zakończenie warto wspomnieć, iż aktualnie prowadzone prace legislacyjne nad nowelizacją ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami zmierzają do uelastycznienia systemu wydawania muzeom wielokrotnego pozwolenia ogólnego na czasowy wywóz zabytków za granicę. Celem tego jest bowiem wzmocnienie i poszerzenie systemu wypożyczeń eksponatów między polskimi i zagranicznymi muzeami. 

Więcej informacji m.in. na stronie www Miejsca Pamięci i Muzeum Auschwitz Birkenau, w serwisach Gazeta.pl i Wyborcza.pl (tu i tu) oraz na stronie www TVP.INFO.