Projekt konwencji o immunitecie obcych dóbr kulturalnych wypożyczonych z zagranicy

W maju 2014 r. Komitet Prawa Dziedzictwa Kultury Stowarzyszenia Prawa Międzynarodowego ILA (dalej: Komitet ILA) zamieścił na swoich stronach www ostateczny projekt konwencji o immunitecie jurysdykcyjnym dóbr kulturalnych znajdujących się za granicą w celach kulturalnych, edukacyjnych i naukowych (ang. Draft Convention onImmunity from Suit and Seizure for Cultural Objects Temporarily Abroad forCultural, Educational or Scientific Purposes). Stanowi on próbę zuniformizowania obecnej praktyki państw w zakresie prawnego zabezpieczenia eksponatów muzealnych wypożyczanych z zagranicy przed skutkami roszczeń dochodzonych przez osoby trzecie.

Fizyczna zmiana położenia rzeczy ruchomej, tj. przeniesienie jej z jednego państwa na terytorium drugiego, wiąże się bowiem nie tylko ze zwykłymi zagrożeniami, takimi jak jej zniszczenie, uszkodzenie lub kradzież, ale także z możliwością zajęcia danego obiektu przez organy wymiaru sprawiedliwości państwa, w którym się on aktualnie znajduje. Takie ryzyko dotyczy zarówno sytuacji wypożyczenia obiektów z zagranicy w celach wystawienniczych, jak i  naukowych lub konserwatorskich. Przyczyny żądania zajęcia wypożyczonego eksponatu mogą mieć różne źródła. W pierwszej kolejności chodzi tu o roszczenia dotyczące praw do konkretnego przedmiotu, który wcześniej został utracony przez pierwotnego właściciela, np. w skutek kradzieży, rabunku wojennego, zmiany granic państwowych, ustaw nacjonalizacyjnych itp. Zdarza się bowiem, iż przepisy państwa, do którego dany obiekt został przewieziony dają potencjalnie większe szanse jego odzyskania, niż te obowiązujące w państwie wypożyczającego. Przyczyny żądania pozyskanego z zagranicy przedmiotu nie zawsze się jednak wiążą z kwestionowanym tytułem własności. Podstawę sądowego zajęcia mogą bowiem stanowić różnego typu roszczenia majątkowe, niedotyczące bezpośrednio wypożyczonej rzeczy, ale skierowane przeciwko jej właścicielowi (w takich przypadkach dany obiekt bywa traktowany jak zwykły element majątku dłużnika, stanowiący przedmiot zabezpieczenia lub egzekucji). Powodem zajęcia wypożyczonego z zagranicy obiektu na terytorium obcego państwa może być także obowiązek wykonywania przez to ostatnie zobowiązań międzynarodowych w zakresie zwrotu skradzionych lub nielegalnie wywiezionych dóbr kultury. 

W praktyce międzynarodowej w stosunku do obiektów wypożyczonych z zagranicy, zarówno z kolekcji państwowych, jak i prywatnych, kierowane były roszczenia dotyczące ich wydania, zabezpieczenia oraz egzekucji. Prowadziło to do utrudnienia, a nawet poważnego ograniczenia wymiany kulturalnej, w tym do szeregu napięć o charakterze dyplomatycznym. W związku z tym wiele państw i instytucji muzealnych zaczęło żądać od swoich zagranicznych partnerów gwarancji ochrony prawnej dla wypożyczanych przez siebie eksponatów. Dlatego od lat 60. XX w. coraz więcej państw wprowadziło wewnętrzne regulacje krajowe, chroniące obiekty pozyskane z zagranicy na wystawy czasowe przed negatywnymi skutkami roszczeń prawnych wnoszonymi przez osoby trzecie (tzw. immunitet zagranicznych dóbr kultury). Współcześnie takie przepisy funkcjonują w kilkunastu państwach świata.

Polskie instytucje muzealne, pozostające nierzadko w sporach prawnych z przedwojennymi właścicielami wypożyczanych za granicę przedmiotów, często korzystały z obcych instrumentów ochrony prawnej w omawianym zakresie. Jeśli chodzi natomiast o pozyskiwanie eksponatów na wystawy organizowane w kraju, polskie muzea, na żądanie podmiotów zagranicznych, zabiegają o wystawienie tzw. listów gwarancyjnych (zabezpieczających), wystawianych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Moc prawna takich dokumentów w odniesieniu do jurysdykcji sądów powszechnych jest jednak generalnie kwestionowana. Dlatego w Polsce prowadzone są obecnie prace legislacyjne nad wprowadzeniem odpowiednich przepisów w tym zakresie. 

  

Zapewnienie w prawie krajowym odpowiednich instrumentów ochrony prawnej dóbr kulturalnych z zagranicy jest niewątpliwie bardzo korzystne z punktu widzenia bezpieczeństwa efektywnej wymiany muzealnej. Regulacje wewnętrzne, obowiązujące w różnych państwach, różnią się jednak między sobą, wyznaczając odmienny poziom ochrony prawnej udzielanej obcym dobrom kultury. Niektóre z nich obejmują immunitetem tylko dobra kultury będące własnością publiczną. W innych państwach regulacje te dotyczą również ochrony udzielanej przedmiotom stanowiącym własność  podmiotów niepaństwowych. Zazwyczaj celem wypożyczenia jest prezentacja obiektu na wystawie publicznej, ogólnodostępnej. Bardzo rzadko są to cele komercyjne. Ponadto, krajowe przepisy różnią się zasadniczo w zakresie skutków prawnych powstających w wyniku uzyskania ochrony. Może ona bowiem dotyczyć zabezpieczenia przed zastosowaniem wszelkich środków przymusu wobec wypożyczonego obiektu lub rozciągać się znacznie szerzej, wyłączając wszczęcie wszelkich procedur sądowych. W tym ostatnim przypadku ochrona taka może dotyczyć zarówno procedury cywilnej, administracyjnej jak i karnej. 

Podstawowym założeniem projektu Komitetu ILA było zaproponowanie wspólnocie międzynarodowej nowego traktatu, który z jednej strony ułatwiłby globalną wymianę kulturalną, z drugiej zaś uzupełniłby uniwersalny system ochrony dziedzictwa kulturalnego UNESCO. W związku z tym omawiany projekt zawiera szereg odwołań do instrumentarium prawnego UNESCO. Zakłada on zatem, iż wymiana kulturalna przynosi niewątpliwie korzyści, zarówno w sferze realizacji praw kulturalnych, w tym dostępu do dóbr kultury, rozwoju nauki i wiedzy, jak również rozwoju gospodarczego państw i społeczeństw zaangażowanych w taką wymianę i w związanym z nią przemyśle turystycznym. Zgodnie z założeniami przyjętymi w omawianym projekcie, objęcie ochroną prawną pozyskanych z zagranicy dóbr kulturalnych nie powinno jednak ułatwiać nielegalnego transgranicznego przepływu przedmiotów skradzionych, zagrabionych oraz nabytych w inny − niezgodny z prawem − sposób. Przyznanie ochrony nie powinno stanowić również przeszkody dla skutecznej restytucji oraz skradzionych lub nielegalnie wywiezionych dóbr kultury. 

W odniesieniu do skutków prawnych przyznania ochrony na podstawie tej nowej konwencji, Komitet ILA stanął na stanowisku, iż powinny być one możliwie szerokie, tj. obejmować zarówno ochronę przed zastosowaniem wszelkich środków przymusu procesowego, takich jak: zajęcie, zatrzymanie, egzekucja itd., wobec wypożyczanych z zagranicy dóbr kultury, jak również zakaz wszczynania przed organami sprawiedliwości państwa przyjmującego, tj. tego na którego terytorium znajdują się przedmioty objęte ochroną, wszelkich procedur sądowych (art. 3 i 4 projektu Komitetu ILA). Nic zatem nie powinno utrudniać bezpiecznego powrotu wypożyczonego dobra kultury na terytorium państwa wysyłającego. Obowiązki te nie mogą stać jednak na przeszkodzie wykonywaniu innych zobowiązań międzynarodowych państwa przyjmującego (art. 5), np. tych nakazujących restytucję skradzionych lub wywiezionych niezgodnie z prawem dóbr kultury. W takich przypadkach, zwrot może być bowiem dokonany innemu podmiotowi niż wypożyczający. Co więcej, państwa-strony proponowanej konwencji, wyrażając zgodę na związanie się jej postanowieniami, mogą zgłosić, iż nie będą stosowane w stosunku do nich postanowienia dotyczące ograniczenia drogi sądowej, tj. niedopuszczalności wszczynania postępowań sądowych o wydanie rzeczy ruchomej objętej ochroną prawną (art. 4 ust. 3 projektu Komitetu ILA). Państwom-stronom pozostawia się zatem swobodę w zakresie określenia zakresu ochrony prawnej przyznawanej dobrom kultury pozyskanym z zagranicy w celach kulturalnych, edukacyjnych i naukowych, w sytuacji, gdy ich ustawodawstwo wewnętrzne bardzo silnie chroni prawa obywatelskie w odniesieniu do dostępu do sądu i sprawiedliwości. W takich przypadkach ochrona prawna zostanie ograniczona do zakazu stosowania środków przymusu procesowego przez organy sprawiedliwości państwa przyjmującego wobec wypożyczonych dóbr kultury.