Wzmocnienie ochrony ofiar przestępstw w Unii Europejskiej (a przy okazji nieco o skutkach dyrektyw)

16 listopada 2015 r. Komisja Europejska opublikowała komunikat prasowy pod cokolwiek mylącym (we wszystkich wersjach językowych) tytułem "Od dzisiaj obowiązują nowe przepisy w sprawie lepszej ochrony ofiar przestępstw w UE". Czytając tytuł i pierwsze zdanie komunikatu ("Obowiązujące od dzisiaj nowe unijne przepisy dotyczące praw ofiar w zasadniczy sposób zmienią sposób traktowania ofiar przestępstw w Europie.") można odnieść wrażenie, że przyjęte zostały jakieś nowe akty prawa pochodnego UE  w tym zakresie. Tymczasem Komisja przypomina po prostu, że 16 listopada br. upłynął termin implementacji do prawa krajowego dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE ustanawiającej normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw oraz zastępującej decyzję ramową Rady 2001/220/WSiSW. Obowiązywanie dotyczy więc nie unijnych przepisów (tj. dyrektywy), które weszły w życie 15 listopada 2012 r., a przepisów krajowych przyjętych przez państwa członkowskie w wykonaniu obowiązku implementacji dyrektywy - które najpóźniej powinny zacząć obowiązywać w prawie krajowym wraz z upływem terminu implementacji dyrektywy.


Taki mało precyzyjny sposób podawania informacji przez Komisję może zrujnować wysiłek dydaktyczny wielu nauczycieli akademickich (także autorki tego posta) ze zmiennym szczęściem usiłujących wyjaśnić studentom różnicę między terminem wejścia w życie a terminem implementacji dyrektywy i skutkami prawnymi związanymi z upływem każdego z nich. Co więcej, nawet jeśli przyjmiemy, że stwierdzenie obowiązywania dotyczy przepisów przyjętych przez państwa członkowskie, to i tak jest ono nieuprawnione, ponieważ dyrektywy nie zdążyła dotąd wykonać większość (tj. 17) państw członkowskich (wśród nich m.in. Niemcy, Włochy czy Holandia). Zresztą we wspomnianym komunikacie cytuje się wypowiedź komisarz ds. sprawiedliwości, konsumentów i równouprawnienia płci, Věry Jourovej, wzywającej spóźnialskich do jak najszybszej transpozycji dyrektywy. Ochrona praw ofiar w zakresie wyznaczonym przez prawo unijne jest więc póki co formalnie wdrożona w 11 państwach członkowskich, wśród których jest też Polska (co odnotowujemy z nieukrywaną satysfakcją). Informacje nt. krajowych środków wykonawczych dostępne są tu.

Pewnym pocieszeniem dla ewentualnych beneficjentów uprawnień wynikających z nowej dyrektywy jest fakt, że większość jej przepisów sformułowano wystarczająco jasno, precyzyjnie i bezwarunkowo, aby osoby zainteresowane mogły się próbować na nie powoływać bezpośrednio przed sądami krajowymi, nawet jeśli dane państwo członkowskie nie wdrożyło jeszcze dyrektywy do prawa krajowego. Zwraca na to uwagę Komisja. Jednak pamiętać należy, że bezpośredni skutek norm dyrektywy stanowi tylko tymczasowy środek ochrony i nie zastąpi nigdy prawidłowej implementacji do prawa krajowego. Poza tym, to sąd (ostatecznie Trybunał Sprawiedliwości UE) rozstrzyga, czy dana norma rzeczywiście ma skutek bezpośredni, czy nie.     

Przepisy unijne z założenia mają zastosowanie do wszystkich osób, które są ofiarami przestępstw w UE, bez względu na obywatelstwo. Są też stosowane, jeśli postępowanie karne odbywa się w UE. Jednym z podstawowych celów dyrektywy jest sprawienie, aby wszystkie ofiary przestępstw i rodziny ofiar były traktowane z szacunkiem i w sposób niedyskryminacyjny, w oparciu o indywidualne podejście dostosowane do ich potrzeb. Do najważniejszych praw regulowanych dyrektywą należą:

• Prawa członków rodzin ofiar: członkowie rodzin zmarłych ofiar przestępstw korzystają z tych samych praw, jakie przysługują bezpośrednim ofiarom, w tym z prawa do informacji, wsparcia i odszkodowania. Członkowie rodzin żyjących ofiar również mają prawo do wsparcia i ochrony.
• Prawo do rozumienia i bycia rozumianym: wszelka komunikacja z ofiarami musi się odbywać przy użyciu prostego i zrozumiałego języka, forma komunikacji musi być dostosowana do specyficznych potrzeb każdej ofiary, np. do potrzeb związanych z wiekiem, językiem lub niepełnosprawnością.
• Prawo do informacji: organy krajowe muszą zapewnić ofiarom informacje dotyczące przysługujących im praw, postępowania w ich sprawie oraz dostępnych usług i pomocy, które muszą zostać przekazane w momencie pierwszego kontaktu z właściwym organem i bez zwłoki.
• Prawo do wsparcia: państwa członkowskie muszą zagwarantować ofiarom dostęp do usług służb udzielających wsparcia ofiarom, a właściwe organy muszą ułatwić skierowanie ofiar do tych służb. Wsparcie to musi być bezpłatne i poufne oraz dostępne także dla ofiar, które nie decydują się oficjalnie złożyć zawiadomienia o przestępstwie. Dostępne muszą być zarówno służby ogólne (otwarte dla wszystkich ofiar przestępstw), jak i specjalistyczne. Wsparcie specjalistyczne obejmuje m.in. zapewnianie schronienia oraz wsparcie i doradztwo w związku z traumatycznymi przeżyciami, dostosowane do potrzeb różnych typów ofiar.
• Prawo do udziału w postępowaniu karnym: ofiary mają mieć więcej uprawnień w postępowaniach karnych. Obejmują one: prawo do bycia wysłuchanym i prawo do informacji na temat różnych etapów postępowania, prawo odwołania od decyzji o odmowie ścigania, prawo do odszkodowania. Jeśli w systemie krajowym stosowana jest sprawiedliwość naprawcza, wówczas ofiary maję mieć zapewniony bezpieczny udział w takich postępowaniach.
• Prawo do ochrony: ofiary muszą być chronione, zarówno przed sprawcą przestępstwa, jak i przed samym systemem postępowania karnego. Aby ustalić potrzeby w zakresie ochrony, ofiary muszą być poddane indywidualnej ocenie dla stwierdzenia, czy są narażone na dalszą szkodę, do której może dojść podczas postępowania karnego. Jeśli tak, to należy zastosować specjalne środki ochrony, aby chronić ofiary podczas postępowania sądowego oraz przed wszelkimi zagrożeniami ze strony sprawcy. Szczególną uwagę zwraca się na ochronę dzieci.

Zob. też Wytyczne dla państw członkowskich w sprawie dyrektywy dotyczącej praw ofiar.