Nocny atak USA, Francji i Wielkiej Brytanii na Syrię czyli po co nam prawo międzynarodowe?

Wczoraj w nocy polskiego czasu USA, Wielka Brytania i Francja przeprowadziły „precyzyjne uderzenia” (według słów Prezydenta Trumpa) na cele związane z bronią chemiczną posiadaną przez syryjski reżim. Przyczyną ataku było użycie po raz kolejny w zeszłą sobotę  broni chemicznej przeciwko ludności cywilnej. Celem uderzenia były m.in. laboratoria badawcze niedaleko Damaszku oraz Homs, gdzie reżim ma produkować sarin.

W amerykańskich mediach, co zaskakujące, brak informacji co do skuteczności ataku, zwłaszcza, że Rosjanie twierdzą, że ze 103 pocisków, wystrzelonych w kierunku Syrii, syryjski system bezpieczeństwa zestrzelił 73 (Rosja twierdzi też, że nie odnotowała obecności pocisków francuskich). 

Ataki na syryjskie cele były „zapowiadane” przez prezydenta Trumpa od kilku dni.

Jak ma się do tych ataków prawo międzynarodowe? Wydaje się, że w świetle wypowiedzi Francji, Wielkiej Brytanii i USA po atakach, ma się nijak. Żaden z liderów tych państw nie wspomniał o tym, że w prawie międzynarodowym obowiązuje zakaz użycia siły albo że państwa te w ogóle są związane prawem międzynarodowym. Prezydent Trump wskazał, że celem ataku było odstraszenie przed dalszą produkcją i rozprzestrzenianiem broni chemicznej, co stanowi „istotny interes bezpieczeństwa” USA. 

Na ten sam cel interwencji powołała się premier May. Wskazała ponadto, że przez weto Rosji w RB ONZ zostały wyczerpane inne możliwości działania. Powiedziała także, że „(…) there is no practicable alternative to the use of force to degrade and deter the use of chemical weapons by the Syrian Regime”. Interwencją, USA, Wielka Brytania i Francja nie chcą więc doprowadzić do zmiany syryjskiego reżimu ani interweniować w wojnę domową, ale osiągnąć stan, w którym nie dojdzie do eskalacji napięcia w regionie, a ludność cywilna będzie chroniona. 

Prezydent Macron zauważył z kolei, że używając broni chemicznej reżim Assada narusza prawo międzynarodowe i rezolucje Rady Bezpieczeństwa ONZ (nie wspomniał jednak jak interwencja, w której uczestniczyło jego państwo, ma się do prawa międzynarodowego, skoro jego naruszanie jest karane zbrojną interwencją). 

Przypomnijmy, że fundamentalną zasadą prawa międzynarodowego, przyjętą przez społeczność międzynarodową w 1945 r., jest zakaz użycia siły. Zgodnie z art. 2 ust. 4 KNZ, „Wszyscy członkowie powinni w swych stosunkach międzynarodowych powstrzymywać się od stosowania groźby lub użycia siły przeciwko integralności terytorialnej albo niepodległości politycznej któregokolwiek państwa, lub wszelkiego innego sposobu, niezgodnego z celami Narodów Zjednoczonych”. KNZ przewiduje jedynie dwa wyjątki od zakazu – prawo do samoobrony na gruncie art. 51 KNZ oraz operację zbiorową pod auspicjami RB ONZ na podstawie art. 42 Karty. Wczorajsza interwencja nie wpisała się w żaden z tych wyjątków, a więc stanowiła pogwałcenie zakazu użycia siły. Nie wydaje się, mimo głosów podnoszonych w doktrynie, aby prawo międzynarodowe pozwalało na tzw. interwencje humanitarne czy interwencje na podstawie doktryny „Responsibility to protect” („Odpowiedzialność za ochronę”). Nawet jednak jeśli byłoby tak, ani prezydent Trump, ani premier May, ani prezydent Macron, nie powołali się na żadną z tych doktryn. 

Powodem ustanowienia zakazu użycia siły były nie tylko wydarzenia II wojny światowej, ale też cała dotychczasowa historia, pełna wojen, podbojów i dominacji silniejszych nad słabszymi, demonstrowanej za pomocą siły. W 1945 r. społeczność międzynarodowa zrozumiała, że jedynie ustanowienie restrykcyjnego zakazu użycia siły, z dwoma wyjątkami od niego, ściśle zdefiniowanymi w Karcie, może uratować ludzkość od podobnych tragedii w przyszłości. Zakaz i zbiorowy system bezpieczeństwa, którego zakaz jest filarem, miał powstrzymać państwa przed dyskrecjonalnym użyciem siły i hegemonią siły. Oczywiście, po 1945 r. wielokrotnie państwa naruszały zakaz i dopuszczały się zbrojnych interwencji, których nie można sklasyfikować jako opartych o art. 42 lub 51 KNZ. Niemniej jednak, przy okazji każdej interwencji, państwa wskazały podstawy prawne podjętych działań, niezależnie od tego jak mało miały one wspólnego z okolicznościami faktycznymi interwencji i stanem prawa międzynarodowego. Państwa jednak wyrażały w ten sposób szacunek dla prawa, nawet w obliczu realizacji własnych interesów politycznych i potwierdzały moc obowiązującą zakazu użycia siły. 

Pierwszym poważnym sygnałem, że obecni światowi liderzy nie mają szacunku dla prawa międzynarodowego, była zeszłoroczna interwencja USA w Syrii, w kwietniu 2017 r., również w związku z użyciem broni chemicznej przez prezydenta Assada. Jak wskazywaliśmy wówczas, nie tylko prezydent Trump nie przedstawił jej uzasadnienia prawnego, ale również interwencja ta została wsparta przez większość państw, które także nie szukały podstaw prawnych, ale popierały wymierzenie w ten sposób kary reżimowi Assada. Być może gdyby wówczas państwa zwróciły uwagę, że owszem, prezydenta Assada należy potępić i osądzić, ale nie jest środkiem ku temu jednostronna interwencja podjęta przez państwo, które uważa się za światowego policjanta, prezydent Trump nie zostałby zachęcony do kolejnej interwencji. 

Wczorajszy atak na cele w Syrii obrazuje też wszystkie niebezpieczeństwa, które wiążą się z takimi „policyjnymi” interwencjami: dlaczego dopiero użycie broni chemicznej przeciwko cywilom jest wystarczającym powodem do użycia siły przeciwko reżimowi prezydenta Assada, a nie jest dobrym powodem już samo atakowanie, za pomocą konwencjonalnej broni, ludności cywilnej? Dlaczego odcięcie całych syryjskich miast od pomocy humanitarnej, co powoduje nie mniej katastrofalne skutki, nie wystarczy do użycia siły? Samo nasuwa się pytanie – jaka jest podstawa prawna, która powoduje, że to właśnie użycie broni chemicznej pozwala na zbrojną reakcję innych państw? Odpowiedź jest jednoznaczna – takiej podstawy nie ma, a to właśnie dyskrecjonalna ocena jednego (lub nawet trzech) państw decyduje o tym, kiedy jeszcze nie trzeba, a kiedy już należy zaatakować. Czy jest to wizja bezpiecznego świata?

Po drugie, co jeśli więcej państw (choć oczywiście, nie życzymy sobie takiego scenariusza), zacznie używać broni chemicznej przeciwko cywilom? Stany Zjednoczone zaatakują wszystkie te państwa? A jeśli przypadek użycia broni chemicznej będzie wątpliwy albo nie będzie można ustalić odpowiedzialnego – czy wówczas nadal pojedyncze państwo, na podstawie danych, których nikomu nie ujawni, może wskazać winnego i zaatakować? Przed takimi rozwiązaniami ma chronić właśnie zakaz użycia siły i zbiorowy system bezpieczeństwa. Na marginesie, Stany Zjednoczone po raz drugi nie czekały na wyniki międzynarodowego śledztwa, które wykazałoby jednoznacznie, kto użył broni chemicznej, tylko same wskazały, że był to reżim Assada.

W końcu, ostatni atak z użyciem broni chemicznej w Syrii miał miejsce niemalże w niechlubną rocznicę zeszłorocznego ataku, przeprowadzonego 4 kwietnia i dokładnie w rocznicę amerykańskiej interwencji w Syrii 7 kwietnia. Widać więc na tym przykładzie, że użycie siły nie stanowi skutecznego rozwiązania, bo mimo że celem poprzedniego uderzenia USA z 2017 r. też było odstraszenie reżimu od dalszego posługiwania się bronią chemiczną, nie okazało się to skuteczne. Ile razy można atakować zbrojnie państwo, które dalej łamie prawo międzynarodowe? 

Oczywiście prawo międzynarodowe jest dalece niedoskonałe. Rację ma premier May, że weto Rosji zablokowało Radę Bezpieczeństwa i tym samym adekwatną reakcję zbiorowego systemu bezpieczeństwa. Gdyby jednak państwa bardzo chciały, są inne rozwiązania, również w ramach organizacji międzynarodowych, żeby wspomnieć choćby o rezolucji ZO ONZ 377A „Uniting for Peace” (która w przypadku paraliżu RB ONZ pozwala Zgromadzeniu Ogólnemu na podjęcie decyzji o użyciu siły), która kontrowersyjna, ale i tak jest lepszym rozwiązaniem niż działanie kilku państw na własną rękę. Ponadto, jeśli zbiorowy system bezpieczeństwa jest zły, to należy go zmienić, a nie systematycznie naruszać. 

To co jest zdecydowanie niepokojące, to stosunek prezydenta największego mocarstwa do prawa międzynarodowego, tj. stosunek oparty na całkowitej ignorancji. Z trwogą można było obserwować tweety prezydenta Trumpa, w których w ciągu ostatnich kilku dni raz sugerował, że atak na Syrię nastąpi, a za chwilę twierdził, że może do niego w ogóle nie dojść.

To, co może być pocieszające, to jedynie reakcje innych państw, które mogą skrytykować interwencję jako nielegalną (póki co np. od interwencji odciął się Cypr), co może stanowić sygnał, że państwa życzą sobie jednak powrotu do porządku prawa międzynarodowego.