Prawa kulturalne w Polsce - raport Specjalnej Sprawozdawczyni ONZ

Karima Bennoune, Specjalna Sprawozdawczyni ONZ ds. Praw Kulturalnych; 

źródło: https://www.karimabennoune.com/about-karima

W dniu 5 października 2018 r. Karima Bennoune, Specjalna Sprawozdawczyni ONZ w dziedzinie praw kulturalnych, zakończyła swoją 12-dniową wizytę w Polsce. Celem tej misji była ocena działań polskich władz na rzecz zapewnienia każdemu dostępu do kultury oraz umożliwienia udziału w życiu kulturalnym społeczeństwa. Sprawozdawczyni ONZ odwiedziła Gdańsk, Kraków, Oświęcim, Warszawę i Żelazową Wolę. Spotkała się m.in. z przedstawicielami  ministerstw: Kultury, Edukacji, Spraw Zagranicznych, Nauki oraz Pracy. Przeprowadziła również rozmowy z reprezentantami mniejszości kaszubskiej, żydowskiej, muzułmańskiej i ukraińskiej oraz społeczności LGBT. Spotkanie z członkami Konferencji Episkopatu Polski, o które starała się Bennoune, okazało się "niemożliwe ze względów logistycznych”. Nie udało się jej także porozmawiać z szefem polskiej dyplomacji, Jackiem Czaputowiczem. Przedstawicielka ONZ trzykrotnie próbowała się spotkać z Ministrem Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Piotrem Glińskim, ale nie znalazł dla niej czasu. Reprezentanci resortu kultury (MKiDN) nie wzięli też udziału w spotkaniu z rządem, w trakcie którego przedstawiono wnioski z wizyty. A są one dla MKiDN i całego rządu krytyczne. Wstępny raport z wizyty jest dostępny w języku polskim i angielskim na stronie Biura Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do spraw Praw Człowieka (zob. tu). Pełen raport z wizyty zostanie przedstawiony na jednej z kolejnych sesji Rady Praw Człowieka ONZ.

Podczas konferencji prasowej (w dniu 5 października w Warszawie), podsumowując wizytę oraz wstępny raport, Specjalna Sprawozdawczyni, podkreśliła, że "świat może, a nawet powinien nauczyć się wiele od Polski jako kraju o bogatej i różnorodnej kulturze, posiadającego wyrafinowane instytucje kulturalne i charakteryzującego się dynamicznym życiem kulturalnym". "Jednocześnie wszystkie te osiągnięcia zaprzepaszczają wykonywane obecnie próby stosowania wstecznej inżynierii kulturowej w celu ograniczenia swobody przekazu kulturowego oraz narzucenia wspólnej wizji współczesnego społeczeństwa jako monolitu" - dodała. Specjalna Sprawozdawczyni zwróciła także uwagę, że Polska ma "wielkie osiągnięcia w ratyfikacji różnych dokumentów dotyczących ochrony praw człowieka", ale "w praktyce dużo więcej trzeba zrobić, aby wdrożyć te zatwierdzone, ratyfikowane standardy". Podkreśliła także, że "szacunek dla Konstytucji RP i zagwarantowanie niezależności sądownictwa należą do najważniejszych kroków, które należy podjąć, aby zapewnić ogólne przestrzeganie praw człowieka, a w szczególności praw kulturalnych w tym kraju. Wiele osób, których prawa kulturalne są naruszane, wskazywało, że niezawisłe sądy stanowią najlepszą gwarancję sprawiedliwego traktowania i najlepszą ochronę przed nadużyciami."

Zarówno we wstępnym raporcie, jak i podczas konferencji prasowej, Bennoune przestawiła szereg obserwacji krytycznych. Zdaniem Specjalnej Sprawozdawczyni "niepokój wzbudza kwestia niezależności instytucji kulturalnych w Polsce". "Usłyszałam, że niektóre osoby działające w kulturze zaczynają stosować autocenzurę, aby chronić siebie i swoje instytucje przed m.in. utratą finansowania. Ta autocenzura oznacza stratę dla bogactwa życia kulturalnego w Polsce". Następnie przestawiła szereg przykładów odnoszących się do swobody wypowiedzi:
"Rozwiązanie umowy o pracę Pana Pawła Machcewicza, byłego dyrektora Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku i ciągłe próby wprowadzenia zmian do stałej wystawy muzeum są znamienne i dobrze udokumentowane. Specjalna Sprawozdawczyni spotkała się jednakże z innymi jeszcze obecnymi i byłymi dyrektorami instytucji kulturalnych, którzy znaleźli się pod podobną presją na dostosowanie się do narzuconej wizji. W przypadku festiwalu teatralnego Malta w Poznaniu, dezaprobata dla doboru repertuaru przełożyła się na nieudzielenie organizatorom zatwierdzonego uprzednio dofinansowania. Jasnym jest, że rolą ministerstwa jest w tym kontekście zapewnienie różnorodności ofert i programów oraz możliwości korzystania z prawa wolności badań naukowych i twórczości artystycznej jako gwarancji bogatego życia kulturalnego, a nie narzucanie orientacji politycznej programom kulturalnym w celu stworzenia monokultury."

Według Bennoune, Polska "doświadcza obecnie polaryzacji politycznej i kulturalnej". "Należy zwiększyć starania, aby usuwać takie podziały, a kulturalna oferta, inicjatywy kulturalne i artystyczne mogą odgrywać tutaj pozytywną rolę. To może główne moje przesłanie" - podkreśliła. Jak mówiła, polska tożsamość nie należy do przedstawicieli jednej grupy opinii, lecz do wszystkich obywateli RP i osób, które w tym kraju zamieszkują. "Zaniepokoiły mnie doniesienia o stosowaniu określeń antypolskich do Polaków wyrażających poglądy odmienne od poglądów rządu lub partii rządzącej, również przez działalność artystyczną i kulturalną czy też sugerowanie, że istnieje tylko jeden sposób wyrażania polskości. Szeroka gama punktów widzenia i poglądów od awangardowych reżyserów teatralnych po tradycyjnych członków kleru, a także żywe debaty, które - jak stwierdziłam - są w Polsce obecne, stanowią źródło jej kulturowego bogactwa" - wskazała. Zdaniem Specjalnej Sprawozdawczyni ONZ "należy podważyć mit jednolitej polskiej kultury", ponieważ "nie odzwierciedla on rzeczywistości kulturowej". "Ponadto uważam, że oficjalna narracja jest często sprzeczna z rzeczywistymi doświadczeniami, przekonaniami i wartościami dużych grup Polaków, m.in. w odniesieniu do dyskryminacji i praktyk kulturowych”. Odnosząc się natomiast do 100. rocznicy odzyskania niepodległości przez Polskę, zaznaczyła, że jest to wydarzenie, w związku z którym wielu Polaków odczuwa dumę, i będzie ona ważną okazją do "spojrzenia na złożoność i kulturowe bogactwo polskiego społeczeństwa i polskiej kultury". Jak dodała, w przeszłości podczas takich okazji pojawiały się przejawy "ekstremizmu i mowy nienawiści". "Wzywam polski rząd, aby te obchody 11 listopada były integrujące, a nie wykluczające. Aby nie było tutaj miejsca na mowę nienawiści. Nie można utożsamiać dyskryminacji z patriotyzmem" - powiedziała.

Specjalna Sprawozdawczyni odniosła się również do dwóch nowelizacji ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej - ze stycznia i czerwca br. W jej opinii "nie były one konsultowane z odpowiednimi departamentami, np. MKiDN, właściwymi ekspertami naukowymi i członkami społeczeństwa". "Ta nowelizacja wysyła taki przekaz, że jest tylko jedna możliwa narracja o przeszłości. Debata dotycząca nowelizacji mogła przyczynić się do wzrostu występowania czy powszechności mowy nienawiści, szczególnie antysemickiej w sposób bardziej otwarty i publiczny, co budzi mój ogromny niepokój. Jednocześnie społeczność międzynarodowa musi uczynić więcej na rzecz uznania ogromu cierpienia Polaków różnych wyznań podczas II wojny światowej, nawet jeśli poszczególne grupy wyznaniowe cierpiały w różny sposób" - podkreśliła.

Bennoune odniosła się także do kwestii koszulek z napisem "Konstytucja" zawieszanych na pomnikach i zabytkach: "Prawa kulturalne służą nie tylko ochronie istniejących już dóbr kulturalnych, lecz także zapewnianiu warunków sprzyjających dalszemu tworzeniu kultury. Zabytki i pomniki powinny również podlegać ciągłej interpretacji i inspirować debaty o tożsamości i wyzwaniach społecznych. Doskonale ilustruje to decyzja obywateli o ubraniu pewnych pomników w koszulki z napisem "konstytucja”. Pragnęli oni wyrazić w ten sposób swoje przywiązanie do tego dokumentu i zaprotestować przeciwko działaniom, które w ich ocenie podważały jego znaczenie. Chociaż Sprawozdawczyni popiera zaangażowanie w ochronę pomników, niepokoi ją stawianie zarzutów ich "znieważania" osobom odpowiedzialnym za te działania. Z uzyskanych przez nią informacji nie wynika, by na skutek powyższych działań pomniki uległy jakimkolwiek uszkodzeniom."

Specjalna Sprawozdawczyni odnosiła się także do konkretnych problemów w zakresie równego traktowania i przeciwdziałania dyskryminacji, z którymi borykają się poszczególne grupy, w tym kobiety, osoby LGBT oraz osoby niepełnosprawne. Uznała m.in., że "wykorzystywanie tęczowej flagi z godłem Polski za przykład korzystania z praw kulturalnych w celu wyrażania własnej tożsamości i poglądów na rzecz integracji społecznej. Dlatego ubolewa ona, że działanie to spotkało się z krytyką, a według doniesień osoby niosące taką flagę były przesłuchiwane przez policję."

Na koniec podkreśliła, że "państwo odpowiada za zagwarantowanie poszanowania różnorodnych punktów widzenia, wizji życia i wartości oraz zapewnienie realnych możliwości swobodnego korzystania z praw człowieka i pełnego uczestnictwa w życiu kulturalnym przez osoby podzielające odmienne poglądy i reprezentujących różne style życia. Praw człowieka nie można ograniczać tylko dlatego, że jakaś grupa nie podziela danych poglądów."

 

Choć dopiero ostateczne sprawozdanie będzie zawierać bardziej szczegółowe rekomendacje systemowe, warto zaznaczyć, że Specjalna Sprawozdawczyni rekomendowała "zwiększenie budżetu Rzecznika Praw Obywatelskich, który stanowi ważny mechanizm pomocy w zapewnieniu zadośćuczynienia w przypadkach pogwałcenia praw kulturalnych. Wraz z właściwymi organami rządowymi i samorządowymi, jest to kluczowy podmiot chroniący życie kulturalne w Polsce. Należy też wstrzymać działania prowadzące do nadmiernej centralizacji zarządzania kulturą."

Karima Bennoune jest profesorem prawa i pracownikiem naukowym w Martin Luther King, Jr. Hall w Davis School of Law na Uniwersytecie Kalifornijskim, gdzie prowadzi zajęcia z praw człowieka i prawa międzynarodowego. Dorastała w Algierii i USA. Jest autorką głośnej książki pt. "Your Fatwa Does Not Apply Here: Untold Stories from the Fight against Muslim Fundamentalism", poruszającej problematykę walki z religijnym fundamentalizmem w krajach muzułmańskich. W październiku 2015 r. została drugą Specjalną Sprawozdawczynią ONZ w dziedzinie praw kulturalnych.

Specjalni Sprawozdawcy są częścią mechanizmów Rady Praw Człowieka zwanych procedurami specjalnymi (zbiorcza nazwa niezależnych mechanizmów wyjaśniających i monitorujących, które obejmują największą grupę niezależnych ekspertów w systemie Praw Człowieka ONZ). Osoby pełniące mandat w ramach procedur specjalnych to niezależni eksperci w dziedzinie praw człowieka wyznaczeni przez Radę Praw Człowieka w Genewie do pełnienia misji związanych z sytuacją w określonym kraju lub zagadnieniami tematycznymi w różnych regionach świata. Ekspertów nie zatrudnia ONZ i są oni niezależni od wszelkich rządów i organizacji. Swoją misję pełnią wyłącznie we własnym imieniu, przy czym nie otrzymują wynagrodzenia za wykonywaną przez siebie pracę. Mandat Specjalnego Sprawozdawcy został przyjęty na mocy rezolucji 19/6 Rady Praw Człowieka z 15 marca 2012 r., w której wskazano na konieczność lepszego monitoringu przestrzegania praw kulturalnych na świecie, w szczególności zapewnienia powszechnego prawa do uczestnictwa w życiu kulturalnym bez dyskryminacji zgodnie z gwarancjami zawartymi w art. 15 Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych. W latach 2012-2015 funkcję tę pełniła pakistańska socjolożka i działaczka na rzecz praw kobiet Farida Shaheed (wcześniej, 2009-2012, jako Niezależny Ekspert). Do tej pory obie Sprawozdawczynie przedstawiły kilkanaście raportów tematycznych dotyczących różnych aspektów ochrony i realizacji praw człowieka w sferze kultury, życia kulturalnego oraz dziedzictwa kultury. Ponadto, przeprowadziły również szereg wizyt krajowych zakończonych raportami i rekomendacjami (zob. tu). 

Obszerna analiza stanowiska Specjalnej Sprawozdawczyni na portalu Oko.press.

Więcej informacji tu, tu, tu, tu i tu.