Restytucja dóbr kultury ludom Afryki - nowy etap dekolonizacji?

Źródło: http://www.tellerreport.com/news/--restitution-of-cultural-property--the-savoy-sarr-report--a-controversy-in-sight---rfi-.SJebZunbRX.html

W piątek 23 listopada przedstawiono w siedzibie Prezydenta Francji, w Pałacu Elizejskim, obszerny dokument, pt. „Rapport sur la restitution du patrimoine culturel africain. Vers une nouvelle éthique relationnelle” (dalej: Raport Sarr-Savoy). Stanowi on efekt wielomiesięcznych badań przeprowadzonych przez znaną historyczkę sztuki, Bénédicte Savoy, oraz senegalskiego ekonomistę Felwine’a Sarra na zlecenie Prezydenta Emmanuela Macrona, który w zeszłym roku podczas wizyty na Uniwersytecie w Wagadugu (Burkina Faso) zapowiedział, że restytucja afrykańskiego dziedzictwa kulturowego będzie jego celem w ciągu najbliższych pięciu lat. Obiecał wtedy, że jego administracji będzie dążyć do ustalenia warunków, które należy spełnić, aby tymczasowo lub na stałe przywrócić dziedzictwo kulturowe Afryce (zob. tu). Raport Sarr-Savoy postuluje, aby dobra kultury, które zostały wywiezione do Francji w dobie kolonialnej bez zgody ich kraju pochodzenia, zostały trwale zwrócone - jeżeli kraj pochodzenia ich zażąda. Zwrot ten powinien być częścią wspólnego procesu gromadzenia informacji, wspólnych badań, wymiany naukowej i szkolenia w ciągu najbliższych pięciu lat. Jeśli zalecenia Raportu Sarr-Savoy zostaną wprowadzone w życie nawet w części, to czeka nas prawdziwa rewolucja w międzynarodowej polityce muzealnej oraz nowy etap dekolonizacji w dziedzinie kultury. Inicjatywy władz Francji wskazują także na rosną rolę i pozycję tego państwa w obszarze globalnego zarządzania sferą kultury i dziedzictwa kulturowego.

Warto podkreślić, że w Raporcie Sarr-Savoy stosuje się pojęcie „restytucja”, podkreślając tym samym bezprawny charakter kolonialnych przemieszczeń i grabieży. Dotychczas w praktyce międzynarodowej do zwrotów dóbr kultury z dawnych imperiów kolonialnych do nowych państw postkolonialnych używano terminu „powrót”, który miał odzwierciedlać dobrowolny (ex gratia) charakter takich zwrotów, niewynikający z obowiązku prawnego. Do tej pory większość zwrotów w kontekście postkolonialnym odbywała się na gruncie bilateralnych rozwiązań, opartych o przyjazne stosunki międzypaństwowe.

Raport przewiduje trójstopniowy proces zwrotu (restytucji).

W pierwszym etapie zaleca w przyszłym roku "formalną restytucję” części, w dużej mierze symbolicznych dóbr kultury, których powrót do krajów pochodzenia był od dawna żądany przez niektóre afrykańskie państwa i społeczności. W grupie tej znajdują się m.in. bezcenne posągi, drzwi pałacowe i trony, które zostały splądrowane przez władze francuskie w 1892 r. z królewskiego miasta Abomey w dzisiejszym Beninie. Stanowią one jedne z najważniejszych afrykańskich dzieł sztuki wystawionych w paryskim Muzeum Quai Branly. Muzeum to jedna z najważniejszych instytucji na świecie gromadzących i badających sztukę kultur pozaeuropejskich. W jego zbiorach znajduję się większość obiektów przywiezionych do Francji w epoce kolonialnej. Z kolei w Abomey znajduje się wielki kompleks dziesięciu pałaców dwunastu królów Dahomeju (XVII-XIX w.), które w 1985 r. zostały wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO (zob. tu). O zwrot dóbr kultury zagrabionych z Abomey wystąpił Prezydent Beninu, Patrice Talon. Administracja francuska odrzuciła wtedy te żądania, wskazując na niezbywalność zbiorów sztuki stanowiących własność publiczną (fr. domaine public). Inne obiekty, które według Raportu Sarr-Savoy powinny zostać zwrócone w pierwszej fazie, pochodzą z Senegalu, Nigerii, Etiopii, Mali i Kamerunu.

W drugiej fazie, od wiosny do listopada 2022 r., francuskie i afrykańskie zespoły miałyby przeprowadzić inwentaryzację francuskich zbiorów i dokonać wymiany zdygitalizowanych zasobów. Autorzy Raportu zalecają ustanowienie wspólnych komisji do rozpatrzenia wniosków o restytucję i doradztwa w zakresie ochrony, edukacji kuratorskiej i szkoleń. Na tym etapie zostaną zidentyfikowane podmioty zainteresowane zwrotem.

W trzeciej i ostatniej fazie, kraje i społeczności afrykańskie, które nie wniosły jeszcze roszczeń restytucyjnych, będą mogły to uczynić. Faza ta nie jest ograniczona w czasie, pozostawiając przestrzeń dla przyszłych negocjacji.

Wydaje się, że inicjatywa francuskich władz już wpłynęła na działania Benin Dialogue Group, zrzeszenia instytucji muzealnych przechowujących słynne Brązy Beninu (wielki zespół dzieł sztuki z mosiądzu, powstałych między XV a XIX w., i zagrabionych przez brytyjską ekspedycję karną w 1897 r.). Niedawno bowiem ogłoszono, że Muzeum Brytyjskie oraz inne instytucje z tej grupy będą wypożyczać do nowego Muzeum Królewskiego Beninu, powstającego w Benin City w południowej Nigerii, zrabowane w XIX w. zabytki (zob. tu i tu).

Pełen tekstu Raportu Sarr-Savoy tu. 

Więcej informacji tu, tu, tu i tu.

 Eksponaty na wystawie w paryskm Muzeum Quai Branly

Fot. Ludovic Marin/Agence France-Presse — Getty Images

Źródło: https://www.nytimes.com/2018/11/21/arts/design/france-museums-africa-savoy-sarr-report.html