Guest post: Bezprecedensowa, 14. sesja Międzyrządowego Komitetu ds. Ochrony Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego w Bogocie (Kolumbia), 9-14 grudnia 2019 r.

Źródło: https://en.unesco.org/themes/intangible-cultural-heritage/14session

14 grudnia w Bogocie (Kolumbia), niezwykłym występem blisko 40 artystów opowiadających tańcem, dźwiękiem i światłem historię tego kraju na Plaza de Bolivar, zakończyła się 14. sesja Międzyrządowego Komitetu ds. Ochrony Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego, funkcjonującego na podstawie Konwencji UNESCO z 2003 r. w sprawie ochronyniematerialnego dziedzictwa kulturowego (Polska ratyfikowała Konwencję w 2011 r). Była to pierwsza sesja Komitetu, która odbyła się w regionie Ameryki Łacińskiej i Karaibów. Spotkanie przez 6 dni prowadziła w trzech językach (hiszpańskim, francuskim i angielskim) María Claudia López Sorzano, Sekretarz Kultury Miasta Bogota. W ceremonii otwarcia 9 grudnia  wziął udział Prezydent Kolumbii Iván Duque Márquez i Dyrektor Generalna UNESCO Audrey Azoulay, razem z blisko tysiącem uczestników z całego świata, którzy mieli okazję wspólnie podziwiać kluczowe fragmenty Karnawału z Barranquilli, przygotowanego na scenie specjalnie na tę okazję (karnawał jest wpisany na Listę Reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości UNESCO od 2008 r.).

Decyzje o nowych wpisach na Listę reprezentatywną co roku w grudniu podejmuje Komitet Międzyrządowy, składający się z przedstawicieli 24 państw, w tym obecnie także z Polski (kadencja 2018-2021). Decyzje podejmowane są po zaopiniowaniu wniosku o wpis przez Zespół Ewaluacyjny. Do 2018 r. na Liście znalazło się 429 wpisów, w tym, w roku ubiegłym, podczas 13. posiedzenia na Mauritiusie Komitet podjął decyzję o wpisaniu szopkarstwa krakowskiego jako pierwszego elementu dziedzictwa niematerialnego z Polski (zob. tu i tu).

W tym roku program spotkania Komitetu był wypełniony bezprecedensowymi decyzjami i wyzwaniami polityczno-proceduralnymi. Kilka dni po zachwytach nad spektakularnym widowiskiem   karnawału z Barranquili Komitet podjął decyzję o usunięciu z Listy UNESCO innego karnawału: z Aalst (Belgia), wpisanego na nią w 2010 r. Decyzja ta spotkała się z dużym zainteresowaniem mediów na całym świecie ze względu na oskarżenia o antysemityzm i stereotypowe ukazywanie wizerunków Żydów. Oskarżenia te zostały nadesłane do UNESCO przez wiele organizacji żydowskich, w tym Anti-Defamation Ligue. Konsensualna decyzja Komitetu o usunięciu karnawału z Aalst z Listy została poprzedzona listem od burmistrza Aalst, Christopha D’Haese'a z oficjalną prośbą o usunięcie karnawału z Listy. Wewnętrzne konsultacje między społecznościami (karnawalistów i przedstawicieli mniejszości żydowskiej we Flandrii) oraz raport przedłożony przez Unię, belgijską niezależną organizację, która walczy z dyskryminacją i promuje równe szanse, podkreślają jednak brak znamion intencjonalnego zamiaru obrażenia, i wyjaśniają, dlaczego tego typu reprezentacje w kontekście karnawału  (szczególnego czasu odwrócenia porządków i akceptowalnego w tym okresie przekraczania zwyczajowych norm, satyrycznego przedstawiania wszystkich postaci życia publicznego i społecznego) nie stanowią przestępstw, które można by określić jako związanych z mową nienawiści czy antysemityzmem w kontekście zarówno  prawa belgijskiego, jak i europejskiego (zob.: LHE / 19 / 14.COM / 12). Międzyrządowy Komitet pod przewodnictwem Austrii w tym zakresie nie uznał tych wyjaśnień za zadowalające. Delegacja Belgii w żaden sposób nie skomentowała tej decyzji, choć wśród badaczy zaniepokojenie budzi fakt że Konwencja UNESCO z 2003 r., która w centrum stawia wspólnoty, grupy i jednostki w kontekście procedury wpisywania na Listy, nie wzięła pod uwagę postępowania wyjaśniającego i rekoncyliacyjnego prowadzonego na poziomie lokalnym z udziałem tych wspólnot w momencie podejmowania decyzji o skreśleniu z Listy.

Cała sytuacja jak w soczewce skupia problemy z jakimi mierzy się UNESCO, jako organizacja zarządzająca międzynarodowymi reżimami dziedzictwa: wpływ mediów społecznościowych na narzucanie interpretacji określonego wydarzenia (rola virali), pośpieszne reagowanie pod wpływem presji medialnej przez dyrekcję UNESCO na tego typu wydarzenia, brak mechanizmów konsultacji społecznych dla rozwiązywania problemów związanych z wpisami na listy UNESCO, które mogą pojawić się już po wpisie. Obecne mechanizmy Konwencji UNESCO z 2003 nie odpowiadają na te wyzwania. Zapoczątkowany został jednak proces określany jako Global Reflection on the Reform of the Listing Mechanisms (zob. tu), wspierany przez rząd Japonii. Proces rozpocznie się w marcu 2020 r. i jego celem będzie krytyczna  analiza dotychczasowych problemów związanych z listami Konwencji: Reprezentatywnej Listy Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego Ludzkości, Listy Dziedzictwa Niematerialnego Wymagającego Pilnej Ochrony oraz Rejestru Dobrych Praktyk. Efektem końcowym tego procesu będzie zaproponowanie nowych rozwiązań do Dyrektyw Operacyjnych do Konwencji, które zostaną przedłożone do dyskusji i akceptacji Zgromadzenia Ogólnego Państw-Stron Konwencji w 2022 r.

Kolejne wyzwanie, przed którym stanął Komitet, dotyczyło sporu indyjsko-chińskiego dotyczącego nominacji Sowa Rigpa, nauki o uzdrowieniu, zgłoszonej przez Indie. Sowa Rigpa jest powszechnie znana jako tradycyjna medycyna tybetańska. Opinia Zespołu Ewaluacyjnego była pozytywna w kwestii wpisania Sowa Rigpa na Reprezentatywną Listę, ponieważ tylko jedno kryterium (z pięciu) dotyczące środków ochronnych nie zostało w pełni spełnione, a w odniesieniu do tego kryterium mechanizm „tymczasowego procesu dialogu na wcześniejszym etapie” (provisional upstream dialogue) z Państwem-Stroną został wdrożony przez Zespół i odpowiedź przesłana przez Indie na pytanie w sprawie tego kryterium została uznana za zadowalającą. Ostateczną decyzją Komitetu wniosek został jednak zwrócony do poprawek (referral). Główny problem polityczny dotyczący tego wniosku nie dotyczył jednak wcale rzekomo kontrowersyjnej kwestii Tybetu i obecności ogromnej diaspory tybetańskiej w Indiach (w tym wywiadu z Dalajlamą będącego integralną częścią dokumentacji video do wniosku), był natomiast związany z listą konsultowanych społeczności, z których wiele pochodzi z terenów leżących na nieuregulowanej od lat 50. XX w. granicy między Chinami a Indiami: Aksai Chin i Arunachal Pradesh. Chiny, obecny członek Komitetu, ostro sprzeciwiły się tej nominacji, twierdząc, że jest to krok do „upolitycznienia” UNESCO i sprzecznego z prawem używania Konwencji do rozwiązywania problemów terytorialnych (z uwagi na zasadę, że dane państwo może nominować na listy UNESCO wyłącznie praktyki znajdujące się na jego terytorium). Podczas zamkniętych negocjacji między oboma państwami, które odbyły się dopiero podczas posiedzenia Komitetu w Kolumbii, Palestyna odegrała aktywną rolę mediatora i finalnie, po uzgodnieniu tego z przedstawicielami obu państw, poprosiła Komitet o podjęcie decyzji o oddaleniu tego wniosku, jednak bez otwierania dyskusji nad nim. Ponownie Komitet działał w tej sprawie na zasadzie konsensusu.

Oprócz tych dwóch bezprecedensowych spraw Komitet podjął wiele innych decyzji. Przeanalizował w sumie 45 nominacji i zdecydował o wpisaniu 5 nowych elementów niematerialnego dziedzictwa kulturowego na Listę Pilnej Ochrony (z Filipin, Kenii, Mauritiusa, Botswany i Białorusi), 35 elementów na Listę Reprezentatywną (w tym m.in. tradycyjnego łucznictwa tureckiego, Morny, muzyki z Republiki Zielonego Przylądka, umiejętności gry na harfie celtyckiej z Irlandii,  obchodów święta Objawienia Pańskiego w Etiopii). Zadecydował również o dwóch nowych wpisach do Rejestru Dobrych Praktyk: Strategii ochrony tradycyjnego rękodzieła dla budowania pokoju  w Kolumbii i Programu ochrony tradycji święcenia palm w Wenezueli. Sesji przewodniczył w tej części obrad prof. Sławomir Ratajski, sekretarz generalny Polskiego Komitetu ds. UNESCO (Polska w trakcie tej sesji pełniła rolę członka Biura Komitetu).

Nowowpisane wnioski wielonarodowe cieszyły się szczególnym zainteresowaniem, są to: sezonowy wypas bydła, owiec i kóz na wybrzeżu Morza Śródziemnego i w Alpach zgłoszony przez Austrię, Grecję i Włochy, alpinizm przedstawiony przez Francję, Włochy i Szwajcarię  oraz wiedza, umiejętności, tradycje i praktyki związane z palmą daktylową, z powodzeniem złożone wspólnie przez 14 państw arabskich: Bahrajn, Egipt, Irak, Jordanię, Kuwejt, Mauretanię, Maroko, Oman, Palestynę, Arabię Saudyjską, Sudan, Tunezję, Zjednoczone Emiraty Arabskie i Jemen. Niestety, utrzymująca się tendencja do obalania przez Komitet projektów decyzji w sprawie wniosków, przygotowywanych na posiedzenie Komitetu przez Zespół Ewaluacyjny,  na rzecz państw zgłaszających kandydatury (mimo niespełniania przez nie wszystkich kryteriów) była ponownie bardzo widoczna.

Po tej sesji Komitetu Lista Reprezentatywna liczy już obecnie 463 elementy dziedzictwa niematerialnego ze 124 państw, Lista Pilnej Ochrony 64 wpisy z 34 krajów, zaś Rejestr Dobrych Praktyk 22 wpisy z 18 państw.

Ważne decyzje podjęte przez Komitet obejmowały również dyskusję i przyjęcie nowych dokumentów o charakterze kierunkowym: o niematerialnym dziedzictwie  kulturowym w sytuacjach kryzysowych (LHE / 19/ 14.COM / 13 Rev.), chodzi zarówno o konflikty zbrojne, jak i o katastrofy naturalne), Refleksję na temat reformy mechanizmów wpisywania na listy Konwencji (LHE / 19/14. COM / 14) i Refleksję na temat udziału organizacji pozarządowych we wdrażaniu Konwencji (LHE / 19 / 14.COM / 15).

Równolegle do sesji Komitetu odbyło się bowiem jak co roku posiedzenie Forum organizacji pozarządowych akredytowanych przy Konwencji (ICH NGO Forum). Poprzedzało je szkolenie dla nowoakredytowanych organizacji oraz sympozjum badawcze w dniach 7-8.12.2019. Swoistymi  kamieniami milowymi w zakresie instytucjonalizacji tego forum stało się uchwalenie jego regulaminu oraz kodeksu postępowania. Utworzono nowe grupy robocze w ramach forum i przeprowadzono ogólną dyskusję na temat roli organizacji pozarządowych w reformie mechanizmów wpisywania na listy UNESCO. W posiedzeniu aktywny udział brała autorka tego posta (Hanna Schreiber), jako przedstawiciel Rady Naukowej Stowarzyszenia Twórców Ludowych (akredytowanego przy Konwencji w 2018 r.). Sprawozdanie z działalności forum wraz z rekomendowanymi rozwiązaniami dotyczącymi wzmocnienia roli organizacji pozarządowych w implementacji Konwencji zostanie przedstawione zarówno Sekretariatowi, jak i Komitetowi podczas 15. posiedzenia Komitetu, które odbędzie się w przyszłym roku na Jamajce (30.11-5.12.2020).

Więcej informacji na stronach UNESCO; zob. tu.

Autor: dr Hanna Schreiber, Wydział Nauk Politycznych i Studiów Międzynarodowych UW