Guest post: wykorzystywanie oprogramowania do analizy jakościowej w pracy prawnika-badacza

Nawiązując do serii metodologicznej publikowanej na blogu (etykieta „metody badawcze w naukach prawnych”), chciałbym podzielić się w tym poście praktyczną perspektywą z własnych badań i pokazać na swoim przykładzie, że również w naukach prawnych można efektywnie wykorzystywać narzędzia analizy jakościowej znane przedstawicielom innych dyscyplin nauk społecznych.

Pracując nad swoim projektem badawczym, stanąłem przed zadaniem wykonania kompleksowej analizy porównawczej rozdziałów zrównoważonego rozwoju obecnych w umowach handlowych zawieranych przez UE. Próba wynosiła 11 takich rozdziałów, spośród których wiele zawierało co najmniej kilkanaście stron różnorodnych postanowień – nie była to więc porcja materiału prawnego, którą można szybko przeanalizować „z lotu ptaka”.

Prawnicy prowadzący badania często milczą na temat kuluarów swojej pracy, co pozwala przypuszczać, że zwykle wykonują ją ręcznie, być może ze sporadycznym zastosowaniem arkuszy kalkulacyjnych. Tymczasem w innych dyscyplinach nauk społecznych, takich jak socjologia, z powodzeniem wykorzystuje się oprogramowanie ułatwiające konsekwentną analizę jakościową treści. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby takiego oprogramowania używać również w pracy na aktach prawnych.

Przykładem dobrego programu przeznaczanego do kodowania treści (tj. przypisywania kategorii tematycznych fragmentom tekstu) i jej analizy jest MAXQDA2022. Takich narzędzi jest oczywiście więcej i prawdopodobnie większość polskich uniwersytetów zapewnia swoim pracownikom i studentom dostęp do licencji jednego z nich.

Po pierwsze, oprogramowania tego typu używa się do przyporządkowywania kodów (kategorii tematycznych) do fragmentów tekstu (w moim przypadku były to postanowienia badanych umów). Dzięki temu można porównać, z jaką częstotliwością i w jakich konfiguracjach dane wątki przewijają się w badanych tekstach. Na etapie analizy w łatwy sposób można także „wydobyć” treść danych postanowień: dla przykładu, jeżeli w danym momencie interesują mnie tylko postanowienia dotyczące ochrony środowiska, mogę tak zakodowane fragmenty wygodnie porównać w matrycy cytatów wszystkich (albo wybranych) umów. Bezpośrednio w programie można również sporządzać notatki i parafrazy dla analizowanych fragmentów. Praca badawcza staje się wówczas łatwiejsza i bardziej uporządkowana.

Screen przedstawiający okno programu MAXQDA z analizowanym tekstem umowy. Po lewej stronie od tekstu widać kody przypisane do postanowień

Po drugie, oprogramowanie do kodowania treści umożliwia także podstawową analizę ilościową. Dzięki przypisywaniu kodów do fragmentów tekstu mogę dla przykładu sprawdzić, z jaką częstotliwością dane wątki tematyczne pojawiają się w badanych tekstach i czy występują między nimi w tym zakresie istotne różnice. MAXQDA zawiera wiele różnorodnych narzędzi, pozwalających na porównywanie danych, przedstawianie ich w formie graficznej, eksportowanie do tabeli. Nie każde z nich będzie w pełni przydatne w pracy prawnika (dla przykładu chmury słów i statystyki ich powtarzalności przydadzą się bardziej przy analizie wywiadów niż aktów prawnych), wiele z nich można jednak z sukcesem wykorzystywać w naszych badaniach.

W moim własnym projekcie dzięki pracy z wykorzystywaniem oprogramowania mogłem dla przykładu ustalić, że kompleksowość rozdziałów zrównoważonego rozwoju w umowach handlowych UE rośnie w czasie, choć przeciwnie do światowego trendu takie rozdziały w umowach zawieranych z krajami rozwijającymi się są mniej szerokie niż w przypadku umów zawartych przez UE z krajami rozwiniętymi. Mogłem również określić na jakie zagadnienia strony kładą szczególny nacisk – i tak na przykład w ramach kategorii chronionych praw i wartości postanowienia najczęściej odnoszą się do ochrony środowiska (46,6% zakodowanych segmentów), choć to prawa pracownicze realnie prowadzą do sporów na arenie międzynarodowej (vide sprawa UE v. Korea Południowa przed panelem ekspertów na podstawie rozdziału zrównoważonego rozwoju FTA).

  

Przykładowy rozkład dystrybucji subkodów w ramach kategorii “prawa I wartości chronione” wśród badanych umów

Szczegółowe wyniki projektu mam nadzieję zaprezentować w formie artykułu w ciągu kilku miesięcy, tymczasem już teraz zachęcam do dyskusji nad stosowaniem narzędzi analizy jakościowej (i mieszanej) w pracy prawnika-badacza.

Źródła przydatne w początkach pracy z wykorzystaniem kodowania:

1. J. Saldaña, The Coding Manual for Qualitative Researchers, Sage 2013,

2. The SAGE Handbook of Qualitative Data Analysis (Ed. U. Flick), Sage 2014,

3. J. W. Creswell, J. D. Creswell, Research Design. Qualitative, Quantiative, and Mixed Methods Approaches, Sage 2018.

Autor: Cyprian Liske – prawnik, lingwista, doktorant w Szkole Doktorskiej Nauk Społecznych UJ na programie interdyscyplinarnym „Society of the Future”.

Badania przedstawione częściowo w poście wykonano przy wsparciu finansowym ze środków Priorytetowego Obszaru Badawczego Anthropocene w ramach programu „Inicjatywa Doskonałości – Uczelnia Badawcza” w Uniwersytecie Jagiellońskim, projekt: „Rozdziały Zrównoważonego Rozwoju w nowej generacji umowach handlowych zawartych przez UE. Studium porównawcze”.