Komisja Europejska przedstawia wizję rozwoju polityki w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości

W połowie marca br. Komisja Europejska przedstawiła szereg dokumentów określających priorytety UE w rozwoju polityk dotyczących spraw wewnętrznych i wymiaru sprawiedliwości (zob. tutaj).  KE wskazała, że w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości rok 2014 będzie przełomowy: 1 grudnia wygasa program sztokholmski, który określał priorytety przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości na lata 2010-2014 oraz środki Komisji służące jego wykonaniu, a także kończy się okres przejściowy wyznaczony w Traktacie z Lizbony dla obszaru sprawiedliwości, co spowoduje zniesienie obecnych ograniczeń w kontroli sądowej TS UE oraz w pełnieniu przez Komisję roli strażnika Traktatów w dziedzinie współpracy policyjnej i sądowej w sprawach karnych, co otwiera możliwość wnoszenia przez KE skarg na uchybienie zobowiązaniom państwa członkowskiego w tym zakresie. 

W świetle przedstawionego programu podstawowym celem Komisji jest doprowadzenie do utworzenia do 2020 r. w pełni funkcjonującej wspólnej europejskiej przestrzeni sprawiedliwości, która ma się opierać na zaufaniu, mobilności i wzroście gospodarczym. Dlatego w swoim programie KE zakłada w obszarze sprawiedliwości trzy kluczowe wyzwania: zwiększenie wzajemnego zaufania, ułatwienie mobilności oraz stymulowanie wzrostu gospodarczego. W odniesieniu do pierwszej kwestii, Komisja podkreśla znaczenie wzajemnego zaufania między organami wymiaru sprawiedliwości w różnych państwach członkowskich, niezbędnego dla stosowania różnych unijnych instrumentów prawnych (np. ENA), ale także to, że konieczne jest by obywatele Unii mogli mieć pełne zaufanie do tych organów i ich orzeczeń, niezależnie od tego, w którym państwie członkowskim zostały wydane. W ramach zagadnienia mobilności, KE zwraca uwagę na prawne i praktyczne problemy wynikające z korzystania przez obywateli Unii z prawa do swobodnego przemieszczania się. Ich dalsza eliminacja i wzmocnienie ochrony praw obywateli ma być przedmiotem działań podejmowanych przez Komisję w realizacji nowych założeń polityki w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości. Wreszcie, w kwestii wzrostu gospodarczego, Komisja wskazuje, że polityka w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości powinna także służyć przedsiębiorstwom, wzrostowi gospodarczemu i stabilnej gospodarce poprzez poprawę dostępu do wymiaru sprawiedliwości i łatwiejsze rozstrzyganie sporów.W założeniach nowego programu ma ona nadal wspierać ożywienie gospodarcze, wzrost gospodarczy i przeciwdziałać bezrobociu. Konieczne są reformy strukturalne, by systemy wymiaru sprawiedliwości były rzetelne i godne zaufania oraz działały szybko i skutecznie. Przedsiębiorcy muszą mieć pewność, że będą mogli egzekwować umowy i skutecznie radzić sobie ze sporami sądowymi w całej UE, nie napotykając przeszkód, których obecnie doświadczają. 

Aby sprostać tym wyzwaniom, Komisja w realizacji przyszłej polityki UE w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości ma stosować różne metody: od konsolidacji dotychczasowych osiągnięć, przez kodyfikacji prawa i praktyk UE tam, gdzie to konieczne, po uzupełnianiu w stosownych przypadkach istniejących ram o nowe inicjatywy. Ich zastosowanie w konkretnym przypadku musi jednak zawsze opierać się na indywidualnej analizie i ocenie skutków, by wybrać najlepsze podejście w każdym obszarze. Konsolidacja jest konieczna np. w zakresie szkolenia sędziów i prawników, tak aby stali się autentycznymi „sędziami prawa unijnego” oraz by usprawnić korzystanie z technologii informacyjnych w sądach, w trakcie postępowań sądowych i pozasądowych. Kodyfikacja istniejących rozwiązań prawnych oraz orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości jest może być szczególnie potrzebna w dziedzinie praw konsumentów lub praw proceduralnych dla osób podejrzanych o popełnienie przestępstwa, w celu uproszczenia istniejących przepisów i ułatwienia obywatelom i przedsiębiorcom korzystanie ze ich praw.

Uzupełnianie istniejących polityk w zakresie wymiaru sprawiedliwości oraz instrumentów prawnych powinno mieć zawsze na celu pogłębienie wzajemnego zaufania, ułatwianie obywatelom życia codziennego oraz dalsze przyczynianie się do wzrostu gospodarczego. Zastosowane w przyszłości podejścia mogą zakładać np.zasadę wzajemnego uznawania orzeczeń sądowych i pozasądowych, tradycyjną harmonizację oraz zharmonizowane opcjonalne prawo materialne lub procesowe. 

Jednym z narzędzi, już zresztą od roku stosowanym w pracy nad kształtowaniem unijnej polityki w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości jest justice scoreboard, tzw. unijna tablica wyników wymiaru sprawiedliwości, choć może bardziej trafne byłoby określenie "porównywarka" wymiarów sprawiedliwości państw członkowskich UE (zob. komunikaty Komisji dotyczące roku 2013 i 2014). Tablica wyników wymiaru sprawiedliwości UE 2014 zawiera dane pochodzące z różnych źródeł. Większość danych liczbowych udostępnia Komisja ds. Oceny Wydajności Wymiaru Sprawiedliwości (CEPEJ) Rady Europy, która gromadzi dane od państw członkowskich, ale też wykorzystuje się dodatkowe źródła informacji. W edycji tablicy wyników w 2014 r. skupiono się na zwłąszcza sprawach cywilnych, handlowych i administracyjnych i objęto te same wskaźniki, co w roku 2013:  

1. wydajność wymiarów sprawiedliwości (długość postępowania, odsetek zamykanych spraw i liczbę spraw w toku); 

2. jakość (obowiązkowe szkolenie sędziów, monitorowanie i ocena działań sądowych, środki budżetowe i zasoby ludzkie dostępne dla sądów oraz dostępność technologii informacyjno-komunikacyjnych i alternatywnych metod rozwiązywania sporów); 

3. niezależność (ocena postrzeganej niezależności wymiaru sprawiedliwości; w 2014 r. w tablicy wyników zawarto również pierwszy ogólny przegląd porównawczy sposobów organizacji krajowych wymiarów sprawiedliwości służącej ochronie niezależności sądów w pewnych sytuacjach zagrożenia tej niezależności, w tym dokonano analizy gwarancji prawnych chroniących sędziów w przypadku np. ich przeniesienia lub zwolnienia).

Według KE justice scoreboard ma być narzędziem informacyjnym,  przedstawiającym obiektywne, wiarygodne i porównywalne dane o wymiarach sprawiedliwości w państwach członkowskich, które będzie  pomagać państwom członkowskim i UE w zwiększaniu efektywności wymiarów sprawiedliwości, przyczyniając się tym samym do wspierania wzrostu gospodarczego w Unii. Jednak wśród państw członkowskich zarówno sama idea takiej "porównywarki", jak i stosowana w niej metodologia wzbudza kontrowersje. Niektóre państwa widzą w niej narzędzie rzeczywiście pozwalające na lepszą identyfikację problemów dręczących ich wymiary sprawiedliwości i szukanie skutecznych metod ich rozwiązywania. Inne jednak (zwłaszcza Wielka Brytania) wskazują na niebezpieczne dążenie do "ujednolicania" krajowych wymiarów sprawiedliwości pod dyktando dobieranych przez KE kryteriów, a także na trudność oceny pewnych wskaźników, np. jakości orzecznictwa. Dodając do tego, że nie wszystkie państwa dostarczają dane nt. swoich wymiarów sprawiedliwości, a także, iż dane mogą być manipulowane, powstają uzasadnione wątpliwości co do wiarygodności i przydatności takiego narzędzia. Automatyczna ocena pewnych sformalizowanych parametrów nie tylko w nauce może prowadzić bowiem do kuriozalnych rezultatów. 

Szerzej zob. na ten temat EUobserver: EU justice scoreboard upsets some member states; Hungary in surprise ranking on EU justice scoreboard.