Fryz partenoński a Brexit

Partenon, Ateny
©Andrzej Jakubowski (2019 r.)

Sprawa rzeźb z ateńskiego Partenonu - niewątpliwie najsłynniejszego, międzynarodowego sporu dotyczącego dóbr kultury - nabrała w ciągu ostatniego roku nowego wymiaru w kontekście oczekiwanego wystąpienia Wielkiej Brytanii z UE. W sierpniu 2018 r., podczas rozmów w przedmiocie terminu Brexitu prowadzonych przez brytyjską premier Theresy May z poszczególnymi państwami członkowskimi UE kwestia przyszłości tych skarbów kultury antycznej została ponownie podniesiona przez grecki rząd: Lydia Koniordou, helleńska minister kultury, w liście do władz w Londynie zaproponowała wznowienie dialogu na rzecz zwrotu rzeźb do Aten. Choć kolejne rządy brytyjskie konsekwentnie odrzucały taką możliwość, to nieoczekiwanie w czerwcu 2018 r., Jeremy Corbyn, przewodniczący opozycyjnej Partii Pracy, ogłosił, że w razie zwycięstwa wyborczego kierowany przez niego rząd podjąłby działania na rzecz zwrotu tych skarbów do Grecji. Takie rozwiązanie, już ponad 200-letniego sporu, jest również postulowane przez wielu brytyjskich ekspertów i część opinii publicznej. Warto również podkreślić, że chociaż przekazanie rzeźb do Aten jest stanowczo odrzucane przez dyrekcję Muzeum Brytyjskiego, to obecne stanowisko władz brytyjskich nie wydaje się być tak jednoznaczne. Ponadto, w końcu sierpnia tego roku, premier Grecji, Kyriakos Mitsotakis, zaproponował brytyjskiemu szefowi rządu, Borisowi Johnsonowi, możliwość swoistej wymiany: w zamian za zwrot rzeźb partenońskich do 2021 r., Grecja wypożyczyłaby do Muzeum Brytyjskiego szereg zabytków archeologicznych wcześniej nigdy niewystawianych za granicą. Sprawa staje się coraz bardziej gorąca, gdyż ostatnio Francja zgodziła się zwrócić Grecji fragment fryzu partenońskiego, przechowywanego w paryskim Luwrze.

Partenon - oryginalny fragment dekoracji wschodniego tympanonu
Muzeum Brytyjskie, Londyn 
Źródło: ©Andrew Dunn (2005 r.); http://www.andrewdunnphoto.com; 
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Elgin_Marbles_east_pediment.jpg

Kopia fragmentu dekoracji wschodniego tympanonu

Muzeum Partenonu w Atenach

©Andrzej Jakubowski (2019 r.)

Od 1816 r. większość bezcennej oprawy rzeźbiarskiej ateńskiego Partenonu, tzw. marmury Elgina, znajduje się w zbiorach Muzeum Brytyjskiego. Pozostała część jest natomiast przechowywana w ateńskim Muzeum Akropolu. Mniejsze fragmenty znajdują się też w sześciu innych muzeach europejskich (m.n. w Luwrze). Demontaż i wywóz zabytków przez lorda Elgina, brytyjskiego ambasadora w Imperium Osmańskim, w przededniu greckiej niepodległości stanowi przedmiot krytyki już od ponad 200 lat, zaś Grecja niemalże od początku swej państwowości podejmuje starania o zwrot marmurów partenońskich na różnych forach międzynarodowych (pisaliśmy o tym na blogu: tu i tu). Próby takie podejmowane są również przez przedstawicieli społeczeństwa obywatelskiego. M.in. w 2016 r. Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPCz.) oddalił skargę ateńskiego stowarzyszenia Syllogos Ton Athinaion przeciwko Wielkiej Brytanii (48259/15). Skarżący argumentowali, że Wielka Brytania odmawiając zwrotu dzieł sztuki z Akropolu naruszyła szereg postanowień Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (EKPCz.), w szczególności przepisów art. 8, 9, 10 i 13 EKPCz. oraz art. 1 Protokołu nr 1 do tej konwencji. ETPCz. oddalając skargę, wskazał, że ze względu na brak kompetencji ratione temporis Trybunału nie może ona podlegać jego kognicji. Ponadto, podkreślił, że żaden z przepisów przywoływanych przez skarżących, jak i dotychczasowe orzecznictwo ETPCz., nie dają podstaw do uznania, iż przedmiotowe stowarzyszenie jest uprawnione do żądania zwrotu zabytków do Grecji lub angażowania obcego państwa w międzynarodową mediację na rzecz ich zwrotu. Innymi słowy, spory tego typu powinny być rozstrzygane przez zainteresowane państwa.

Atmosfera polityczna związana z Brexitem zdaje się dawać nowe możliwości negocjacyjne w relacjach między tymi państwami. Czy dotychczasowy argument władz w Londynie odnoszący się do dostępności zbiorów Muzeum Brytyjskiego może być dalej utrzymany, gdy po Brexicie swoboda przemieszczania osób przestanie obowiązywać wobec Wielkiej Brytanii? Co więcej, obietnica władz francuskich dotycząca zwrotu fragmentu fryzu partenońskiego do Aten stawia władze brytyjskie w niezręcznej sytuacji. Rzeźby z Luwru zostały bowiem nabyte w tym samym czasie co marmury Elgina i w podobny sposób wywiezione z Aten. Czy zatem argumentacja Grecji co do moralnych praw do tych zabytków może być dłużej kontestowana? Czy grecka propozycja "wymiany" ma szansę na realizację? W najbliższych miesiącach pewnie jeszcze nie raz o tym usłyszymy.

Więcej tu, tu, tu i tu.