Guest post: Orzeczenie Sądu Apelacyjnego w Londynie ws. Sahary Zachodniej: polityka handlowa wobec zasad prawa międzynarodowego

Sąd Apelacyjny w Londynie ostatecznie oddalił apelację organizacji Western Sahara Campaign (WSCUK). Apelacja dotyczyła orzeczenia Sądu Administracyjnego w Londynie z 5 grudnia 2022 r. , w którym  oddalono powództwo ws. anulowania umowy handlowej między Wielką Brytanią a Marokiem. W konsekwencji podtrzymano ważność umowy handlowej zawartej między Marokiem a Wielką Brytanią w 2019 r., która uwzględnia jej stosowanie także w odniesieniu do produktów pochodzących z Sahary Zachodniej. Wyrok ten, podobnie jak orzecznictwo TSUE ws. umów handlowych zawieranych między UE a Marokiem, należy osadzić w szerszym kontekście statusu prawnego Sahary Zachodniej oraz wpływu zasad prawa międzynarodowego na politykę handlową.

 

Status Sahary Zachodniej

Sahara Zachodnia to teren bogaty w zasoby naturalne, który dysponuje 60% światowych zasobów fosforytów oraz bogatymi obszarami połowowymi zlokalizowanymi wzdłuż 1200 km linii brzegowej. Jej terytorium stało się protektoratem Hiszpanii na mocy postanowień konferencji berlińskiej z 1886 roku. Następnie w 1945 roku, na mocy art. 73 Karty Narodów Zjednoczonych nadano jej status terytorium niesamodzielnego pod administracją Hiszpanii. Zgodnie z  obecnie przywoływaną przez Front Polisario argumentacją, początków budowania się podmiotowości międzynarodowej Sahary Zachodniej, należy upatrywać w  rezolucjach  Zgromadzenia Ogólnego ONZ, które podkreśliły znaczenie prawa do samostanowienia osób zamieszkujących terytoria niesamodzielne (1966) oraz zaleciły przeprowadzenie przez hiszpańskich administratorów referendów dotyczących statusu Sahary Zachodniej(1970). W 1975 roku Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości wydał opinię doradczą, stwierdzającą, że mieszkańcom Sahary Zachodniej przysługuje prawo do samostanowienia. W skutek postępującego procesu dekolonizacji Afryki oraz przemian ustrojowych w Hiszpanii, w 1976 roku administracja hiszpańska opuściła tamtejsze tereny, które zostały następnie przejęte przez siły Maroka i Mauretanii. Spotkało się to ze sprzeciwem miejscowej ludności, która utworzyła proniepodległościową organizację Ludowy Front Wyzwolenia Sakiji al-Hamry i Río de Oro (Front Polisario). Ze względu na silny opór Mauretania zdecydowała się wycofać z tych terenów, natomiast Maroko podjęło decyzję o kontynuowaniu okupacji zajętego obszarów odpowiadającego 85% terytorium Sahary Zachodniej. W 1979 roku Zgromadzenie Ogólne ONZ uznało Front Polisario za legalnych reprezentantów ludności Sahary Zachodniej. W kolejnych latach społeczność międzynarodowa bez sukcesu starała się uregulować status terytorium, czego przykładem jest fiasko zorganizowanego przez ONZ referendum niepodległościowego z 1992 roku. Status prawny tych terenów do dnia dzisiejszego pozostaje przedmiotem sporu między Królestwem Maroka a Front Polisario.

 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Londynie

Sąd Apelacyjny odrzucił apelację WSCUK, tym samym podtrzymał argumenty prawne przedstawione przez Sąd Administracyjny w Londynie w wyroku z dnia 5 grudnia 2022. Zdaniem Sądu, niezasadne są twierdzenia  powoda podkreślające sprzeczność umowy z zasadą pacta tertius, zgodnie z którą umowa nie może wywoływać obowiązków prawnych dla stron trzecich. Zgodnie z wyrokiem, zasada ta jest ściśle związana z suwerennością i równością państw, która nie stosuje się do terytoriów spornych. Również zdaniem Sądu, Sahara Zachodnia nie posiada żadnej struktury, która posiadałaby legitymizację do uczestniczenia w potencjalnych konsultacjach ws. umowy handlowej. Odnosząc się do argumentów WSCUK związanych z prawem do samostanowienia, Sąd podkreśla, iż norma ta po pierwsze nie ma charakteru bezwzględnie obowiązującego, a co więcej, kwestionowana umowa handlowa nie stanowi jej naruszenia, ponieważ nie dotyczy ona prawa do  decydowania o eksploatacji zasobów, a jedynie ustanawia korzystne zasady eksportu towarów pochodzących z Sahary Zachodniej.

 Wyrok TSUE

Należy zaznaczyć, iż Sąd Apelacyjny w Londynie przyjął stanowisko odmienne to linii orzeczniczej przyjętej przez TSUE przy dokonywaniu oceny zgodności z prawem unijnym oraz międzynarodowym Porozumienia między Unią Europejską i Królestwem Marokańskim dotyczącego wzajemnych środków liberalizacyjnych w dziedzinie rolnictwa i rybołówstwa oraz Układu eurośródziemnomorskiego.

W wyroku w sprawie. C-104/16 TSUE odrzucił przyjętą przez Sąd w pierwszej instancji definicję Sahary Zachodniej jako terytorium spornego, uznając tym samym status terytorium niesamodzielnego. Analizie poddana została norma zwyczaju prawa międzynarodowego, zgodnie z którą w braku odmiennych postanowień, umowy międzynarodowe obowiązują na całym terytorium państw-stron. Trybunał stwierdził, że świadomość instytucji europejskich w trakcie trwania negocjacji, że Maroko ma zamiar stosować Porozumienie także na terytorium Sahary Zachodniej nie może być interpretowana jako dowód na zgodę UE na rozciągnięcie obszaru stosowania Porozumienia. Tym samym obalono przyjęte przez Sąd domniemanie, iż na mocy artykułu 29 Konwencji wiedeńskiej Porozumienie handlowe należy stosować także na terytorium Sahary Zachodniej. Stanowisko to oznaczało odwrót od praktyki polityki handlowej UE, ponieważ mimo wątpliwej sytuacji prawnej, towary pochodzące z Sahary Zachodniej od wielu lat korzystały z preferencyjnego traktowania na mocy Umowy stowarzyszeniowej WE-Maroko. Przyjęto również, iż ludność Sahary Zachodniej posiada prawo do samostanowienia, realizowane za pośrednictwem organizacji Front Polisario. Ze względu na brak wpływu ludności Sahary Zachodniej na zawarcie Porozumienia UE-Maroko, a zatem zawarcie umowy międzynarodowej określającej prawa i obowiązki podmiotu trzeciego, TSUE stwierdził naruszenie zasady pacta tertiis. Tym samym zobowiązano instytucje unijne oraz państwa członkowskie do stosowania Porozumienia z Marokiem w zawężonym zakresie terytorialnym, nieobejmującym Sahary Zachodniej.

W następstwie Rada, mając na celu dostosowanie treści umowy do wyroku TSUE podjęła decyzję o wznowieniu negocjacji z Królestwem Maroka. W kolejnym wyroku w połączonych sprawach T-279/19, T-344/19 oraz T-356/19, Sąd dokonując oceny decyzji Rady w sprawie zawarcia Porozumienia w dotyczącego zmiany protokołów nr 1 i 4 do Układu eurośródziemnomorskiego  uznał, że gdy norma prawa międzynarodowego wymaga zgody strony lub osób trzecich, wyrażenie tej zgody jest warunkiem wstępnym dla ważności czynności. W związku z tym Sąd stwierdził, że  kroki podjęte przez władze UE przed zawarciem omawianych umów pozwalały co najwyżej uzyskać opinię zainteresowanych stron, natomiast zdanie ludności Sahary Zachodniej nie determinowało ważności omawianych umów.  Tak więc,  Rada nie wzięła wystarczająco pod uwagę wszystkich istotnych czynników dotyczących sytuacji w Zachodniej Saharze i błędnie uznała, że ma pewien stopień dyskrecji w decydowaniu, czy spełnić wymagania wynikające z zasady pacta tertius. W konsekewncji, Sąd stwierdził nieważność decyzji Rady w sprawie, po pierwsze, umowy pomiędzy UE a Marokiem zmieniającej preferencje taryfowe przyznane przez UE produktom pochodzenia marokańskiego oraz, po drugie, ich umowy o partnerstwie w sprawie zrównoważonych połowów.

Tym samym należy zauważyć, że omawiane wyroki przedstawiają dwie odmienne tendencje wpływu praw człowieka na politykę handlową. Z jednej strony TSUE podkreślił znaczenie zobowiązań instytucji unijnych wynikających z prawa międzynarodowego, co oprócz zachowania standardów ochrony praw człowieka w polityce handlowej UE przyczyniło się do jednoczesnego pogorszenia relacji z Marokiem. Z drugiej strony natomiast, Sąd Apelacyjny w Londynie nie podzielił argumentów WSCUK dotyczących prawa do samostanowienia ludności Sahary Zachodniej, co pozwala na kontynuowanie rozwoju wymiany handlowej między Marokiem a Wielką Brytanią, która w trzecim kwartale 2022 roku wzrosła do wartości 2,9 miliardów funtów.

Autor: Witold Janas, student V roku prawa oraz absolwent stosunków międzynarodowych  w ramach Kolegium Międzydziedzinowych Indywidualnych Studiów, współpracownik Centrum Badań Ustroju Unii Europejskiej