Strony
piątek, 29 grudnia 2023
Ogłoszenia 29.12.2023 r.
poniedziałek, 25 grudnia 2023
Rezolucja Rady Bezpieczeństwa sprawie Gazy
Kilka dni temu Rada Bezpieczeństwa ONZ przyjęła rezolucję 2720 w sprawie kryzysu trwającego w Gazie. Dokument przyjęto 13 głosami za, przy wstrzymujących się od głosu USA i Rosji. W rezolucji żąda się między innymi natychmiastowego, bezpiecznego i niezakłóconego dostarczenia pomocy humanitarnej na masową skalę bezpośrednio do palestyńskiej ludności cywilnej w całej Strefie Gazy.
Więcej: tu.
niedziela, 24 grudnia 2023
Serdeczne życzenia dla naszych czytelników!!!
Redakcja Bloga PPM
piątek, 22 grudnia 2023
Ogłoszenia 22.12.2023 r.
Redakcja czasopisma "Law, Technology and Humans" zaprasza do przesyłania zgłoszeń do numeru specjalnego pt. "Narratives, Frontier Technologies & the Law".
Teksty mogą dotyczyć m.in. następujących tematów:
• Technology governance and its narrative foundations
• The influence and impact of narratives on legal frameworks & legal discourse
• Technology law as a narrative and narratives as a means to regulate technology
• Media & Societal expectations shaping technological advancements
• Narratives in policy and law-making in the digital age
• Narratives as tools for social understanding and political change
• Futurism and Thought-Experimentation in Science Fiction and its implications
• Technology as a tool for oppression & narratives of technological singularity or apocalypse
• The humanisation versus dehumanisation narratives in technology law
• Bias, intersectionality, and diversity in the age of technological transformation
• Divergent international approaches to technological regulatory frameworks
• Law and technology from perspectives of the Global South
• Situating law and technology within global health crises, climate change, or geopolitical conflicts
Zgłoszenia należy przesyłać do 28 lutego 2024 r.
Planowana jest konferencja (w trybie hybrydowym), podczas której wybrani autorzy zaprezentują swoje badania.
Więcej informacji można znaleźć tutaj.
2. Call for papers: Austrian Review of International and European Law
Redakcja Austrian Review of International and European Law zaprasza do przesyłania zgłoszeń do kolejnego numeru czasopisma (vol. 28).
Więcej informacji o tematyce tego numeru można znaleźć tutaj.
Zgłoszenia należy przesyłać do 28 lutego 2024 r.
3. Call for papers: Legal Aspects of Reform to the 1998 Belfast/Good Friday Agreement (kwiecień 2024 r.)
W dniu 10 kwietnia 2024 r. w trybie hybrydowym odbędą się warsztaty pt. "Legal Aspects of Reform to the 1998 Belfast/Good Friday Agreement".
Wystąpienia mogą dotyczyć m.in. następujących zagadnień:
• Political prerequisites for reform of the 1998 Agreement: who should be consulted and how?
• What changes to UK legislation and constitutional practice would be required to reform the Northern Ireland political institutions, and what impact might such reforms have on the UK’s territorial constitution more generally?
• In the Republic of Ireland, what constitutional issues might be raised by reform of the 1998 Agreement? Would a referendum on amendment be required?
• What are the implications of the international obligations created by the British-Irish Agreement for any future reform process? Does international law – e.g. international human rights law, the right of self-determination – impose any further requirements on the nature or process of reform?
• How might different processes of legal change be required to reform different aspects of the 1998 Agreement e.g. reform of the Strand One, Two or Three institutions, or changes to the ‘Rights, Safeguards and Equality of Opportunity’ provisions.
• How, if at all, does the additional layer of legal regulation created by the EU-UK Withdrawal Agreement impact future reform of the 1998 Agreement?
• Although the workshop will focus on Northern Ireland, relevant comparative approaches, for example drawing on experiences of implementation and change to consociational peace settlements elsewhere, are also welcome.
Zgłoszenia (abstrakt proponowanego wystąpienia do 500 słów wraz z CV) należy przesyłać do 28 stycznia 2024 r.
Więcej informacji można znaleźć tutaj.
czwartek, 21 grudnia 2023
Wyrok TSUE w sprawie C-718/21- skład orzekający Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych Sądu Najwyższego nie jest niezawisłym i bezstronnym sądem
Dzisiejszy wyrok Trybunału Sprawiedliwości nie pozostawia złudzeń: skład orzekający Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych Sądu Najwyższego nie jest niezawisłym i bezstronnym sądem ustanowionym uprzednio na mocy ustawy. Trybunał Sprawiedliwości wskazał, że z uwagi na całokształt okoliczności związanych z powołaniem sędziów Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych polskiego Sądu Najwyższego, skład orzekający tej izby nie jest „sądem” w rozumieniu prawa Unii. W konsekwencji Trybunał nie bada co do istoty pytań prejudycjalnych przedstawionych przez ten organ.
TS powołał się w tej sprawie na wcześniejszy Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 8 listopada 2021 r. w sprawie Dolińska-Ficek i Ozimek przeciwko Polsce, w którym także badano legalność dwóch składów orzekających Izby Kontroli Nadzwyczajnej i w rezultacie stwierdzono, że nie stanowią one sądu ustanowionego ustawą i nie są niezawisłe.
Więcej informacji w oficjalnym komunikacie na stronie https://curia.europa.eu/jcms/upload/docs/application/pdf/2023-12/cp230206pl.pdf
Wyrok Trybunału znajduje się tu: https://curia.europa.eu/juris/document/document.jsf?docid=280769&mode=req&pageIndex=1&dir=&occ=first&part=1&text=&doclang=PL&cid=7957608
wtorek, 19 grudnia 2023
Dominic Ongwen będzie odbywał swoją karę w Norwegii
Dominic Ongwen, o którym pisaliśmy już kilkakrotnie, ostatnio tu wskazując, że Izba odwoławcza MTK potwierdziła zasądzony wobec niego przez Izbę procesową wyrok 25 lat pozbawienia wolności, zostanie przetransportowany do Norwegii, gdzie będzie odbywał karę.
Ongwen skazany za kilkadziesiąt zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości popełnionych w północnej Ugandzie w latach 2002-2005 obejmujących przestępstwa seksualne, tortury czy wcielanie dzieci do sił zbrojnych, jest tzw. byłym dzieckiem żołnierzem. Porwany z rodzinnej wioski, kiedy był 9 letnim chłopcem, został przysposobiony do bycia żołnierzem, walki, obchodzenia z bronią, a potem sam został zbrodniarzem porywającym dzieci i stosującym przemoc.
W Decyzji Prezydium Trybunału na miejsce wykonania kary przez Ongwena wskazano Norwegię.
Postępowanie dotyczące odszkodowań dla ofiar zbrodni jest w toku.
piątek, 15 grudnia 2023
Ogłoszenia 15.12.2023 r.
czwartek, 14 grudnia 2023
Sprawa Gazy a ONZ
Pierwsza próba (16 października 2023) podjęcia rezolucji w Radzie Bezpieczeństwa ONZ w sprawie zawieszenia broni w konflikcie, który eskalował po 7 października wyszła od Rosji, jednak nie otrzymała ona poparcia. Oficjalnie wynikało to z braku potępienia Hamasu jako grupy ekstremistycznej. Drugą próbę (18 października) przyjęcia rezolucji Rady Bezpieczeństwa podjęła Brazylia, jednak i ta zakończyła się fiaskiem (12 państw było za, Stany Zjednoczone przeciw, Wielka Brytania i Rosja wstrzymały się od głosu).
Oficjalnie, Rosja wstrzymała się od głosu ze względu na wcześniejsze odrzucenie jej poprawki, która "wzywała do natychmiastowego, trwałego i pełnego zawieszenia broni oraz zaprzestania ataków na ludność cywilną". Wstrzymanie się od głosu ze strony Wielkiej Brytanii wynikało z tego, że rezolucja nie odnosiła się do prawa do samoobrony Izraela i nie podkreślała, że Hamas używa ludności cywilnej jako żywych tarcz. Stany Zjednoczone z kolei uzasadniły swój sprzeciw brakiem włączenia prawa Izraela do samoobrony zgodnie z art. 51 Karty Narodów Zjednoczonych (KNZ). Warto zauważyć, że przy tym nie zaproponowały one takiej poprawki.
W świetle powyższego, należy zgodzić się ze słowami Ambasadora Brazylii, który podkreślił, że w obliczu kryzysu z jakim mamy do czynienia, milczenie i bezczynność Rady Bezpieczeństwa znów odniosły zwycięstwo.
W obliczu zablokowania działań w Radzie Bezpieczeństwa, grupa państw złożyła wniosek o zwołanie dziesiątej nadzwyczajnej sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ na podstawie rezolucji „Uniting for Peace” z 1950 roku. Ostatni raz taka sesja została zwołana po agresji Rosji na Ukrainę w 2022 roku.
Podczas nadzwyczajnej sesji, która rozpoczęła się 26 października, Zgromadzenie Ogólne przyjęło rezolucję wzywającą do natychmiastowego i pełnego przestrzegania zobowiązań wynikających z międzynarodowego prawa humanitarnego oraz prawa ochrony praw człowieka, szczególnie podkreślając ochronę ludności cywilnej oraz bezwarunkowe uwolnienie zakładników. Jednocześnie odrzucono poprawkę zgłoszoną przez Kanadę, która domagała się potępienia ataków terrorystycznych Hamasu na Izrael z dnia 7 października.
Kolejne spotkanie nadzwyczajnej sesji rozpoczęło się w grudniu, jednak zostało wstrzymane, gdyż Sekretarz Generalny ONZ skorzystał z prerogatywy zawartej w art. 99 Karty Narodów Zjednoczonych. W dniu 6 grudnia zwrócił uwagę Radzie Bezpieczeństwa listem dotyczącym sytuacji w Gazie, jako sprawy, która może zagrażać utrzymaniu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.
Podczas spotkania Rady Bezpieczeństwa w piątek, 8 grudnia, odrzucono rezolucję zaproponowaną przez Zjednoczone Emiraty Arabskie (i sponsorowaną przez 97 państw członkowskich), która wzywała do zawieszenia broni (trzecia próba). 13 państw poparło rezolucję, Stany Zjednoczone głosowały przeciwko, natomiast Wielka Brytania wstrzymała się od głosu.
Wobec dalszej bezczynności Rady Bezpieczeństwa, w dniu 12 grudnia Zgromadzenie Ogólne przyjęło rezolucję, w której:
- żąda natychmiastowego humanitarnego zawieszenia broni;
- ponawia swoje żądanie, aby wszystkie strony przestrzegały swoich zobowiązań wynikających z prawa międzynarodowego, w tym międzynarodowego prawa humanitarnego, zwłaszcza w odniesieniu do ochrony ludności cywilnej;
- żąda natychmiastowego i bezwarunkowego uwolnienia wszystkich zakładników, a także zapewnienia dostępu pomocy humanitarnej;
- postanawia tymczasowo odroczyć dziesiątą nadzwyczajną sesję i upoważnić Przewodniczącego Zgromadzenia Ogólnego podczas jego ostatniej sesji do wznowienia jego posiedzenia na wniosek państw członkowskich.
Za głosowały 153 państwa, w tym Polska (osiągnięto wymóg 2/3 obecnych i głosujących), przeciw było 10 państw (USA, Izrael, Austria, Czechy, Gwatemala, Liberia, Mikronezja, Nauru, Papua Nowa Gwinea i Paragwaj), wstrzymały się 23 państwa (m.in. Wielka Brytania, Niemcy, Węgry, Włochy, Argentyna, Malawi, Holandia, Ukraina, Sudan Południowy i Urugwaj).
Oczywiście, rezolucje Zgromadzenia Ogólnego nie posiadają mocy prawnie wiążącej, jednakże zwłaszcza te, które są przyjmowane na sesjach nadzwyczajnych, niosą ze sobą znaczny ładunek polityczny i symboliczny.
Narastający kryzys humanitarny w Gazie został określony przez Francescę Albanese, Specjalną Sprawozdawczynię ONZ ds. okupowanych terytoriów palestyńskich jako największy w historii regionu przypadek czystek etnicznych. Dodatkowo, sytuację związaną z tym kryzysem zespół specjalnych sprawozdawców Rady Praw Człowieka ONZ oraz naukowcy już w październiku 2023 r. określili jako prowadzącą do ludobójstwa.
Warto zauważyć głosy, takie jak ten wyrażony przez Fatimę Mehmood, podkreślające, że obowiązek zapobiegania ludobójstwu stanowi zobowiązanie erga omnes, a jego realizacja poprzez zwrócenie się do Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości o zastosowanie środków tymczasowych, została skutecznie potwierdzona w sprawie Gambia przeciwko Mjanmie.
środa, 13 grudnia 2023
Guest post: Komentarz do wyroku Przybyszewska i in. p. Polsce
Wyrok w sprawie Przybyszewska i in. p. Polsce trudno uznać za
przełomowy z perspektywy europejskiej. Nie modyfikuje on standardu, którego
kształtowanie zaczęło się w pierwszej dekadzie naszego stulecia w brytyjskich
sprawach Courten (2008 r., decyzja o niedopuszczalności) i M.W.
(2009, również decyzja o niedopuszczalności), a następnie zdynamizowało się w
wyrokach Schalk i Kopf v. Austrii (2010), Vallianatos i in. v. Grecji
(2013), Oliari i in. v. Włochom (2015),
Orlandi i in. v. Włochom (2017). Standard ten uległ ostatecznemu
wykształceniu w styczniu 2023 r. w sprawie Fedotova i in. v. Rosji, a
orzeczenia po nim następujące, czyli Buhucenau i in. v. Rumunii oraz Maymulakhin i
Markiv v. Ukrainie, jak również komentowany tu polski wyrok, to
orzeczenia oparte na tym standardzie i go potwierdzające.
Aktualny standard wykładni art. 8 EKPC w zakresie zaprezentowanym we
wskazanych orzeczeniach jest więc taki, że państwo ma obowiązek zapewnienia
formalizacji (czy instytucjonalizacji) związków osób tej samej płci, przy czym
ma to uczynić w sposób przez siebie obrany, ale adekwatny i zgodny z
założeniem, że Konwencja chroni prawa i wolności podstawowe w sposób praktyczny
i efektywny, a nie iluzoryczny i teoretyczny.
Przyszły kierunek rozwoju tego standardu jest dosyć czytelnie sygnalizowany
przez Trybunał w pozornych niedopowiedzeniach zawartych w orzeczeniach. Wydaje
się, że możemy się spodziewać doprecyzowania oczekiwań Trybunału, co do
adekwatności krajowych regulacji „formalizacyjnych”, a także stopniowego
uznania, że art. 12 Konwencji (sam albo w połączeniu z art. 14) obliguje do
zapewnienia równości małżeńskiej. Europejski trend w tym kierunku wyraźnie się
umacnia.
Wykonanie przez Polskę wyroku na poziomie środków generalnych nie wzbudza wątpliwości
prawnych, bo wbrew usilnie lansowanemu poglądowi, żaden przepis Konstytucji RP,
w tym zwłaszcza jej art. 18, nie stanowi przeszkody do wprowadzenia możliwości
formalizacji związków osób tej samej płci. Przeciwnie, przepis ten, odczytywany
łącznie z art. 1 (Rzeczpospolita jako dobro wspólne wszystkich obywateli), art.
30 (ochrona godności jako prawa podstawowego) i art. 47 (prawo podstawowe do
ochrony życia prywatnego i rodzinnego), skutkuje wręcz konstytucyjnym
obowiązkiem zapewnienia możliwości ich formalizacji. Zmieniona sytuacja
polityczna daje nadzieję na wykonanie wyroku w sprawie Przybyszewska i in.
v. Polsce, zwłaszcza że nowa większość parlamentarna jasno deklarowała, że
będzie przestrzegać naszych zobowiązań międzynarodowych, w tym również
wykonywać bez zastrzeżeń wyroki ETPC i TSUE. Niezależnie więc od pokutującego
gdzieniegdzie poglądu o tym, jakoby prawa człowieka miały stanowić cyt.
„światopogląd”, można przypuszczać, że rządząca większość po prostu zapewni
wykonanie zobowiązania wynikającego z art. 46 EKPC.
Wyrok nie był więc szczególnym zaskoczeniem, ale dosyć interesujące są
uwagi ETPC zawarte w pkt 52-53 wyroku, dotyczące podniesionego przez rząd
zarzutu niedopuszczalności, która miałaby wynikać z niewyczerpania krajowych
(efektywnych) środków zaskarżenia, a bardziej szczegółowo z tego, że TK dotąd
nie rozpoznał skarg konstytucyjnych wniesionych przez 8 spośród 10 skarżących. Wśród
powodów, dla których zarzut ten nie został podzielony, Trybunał wskazał m.in.
„ogólny kontekst, w którym działał TK od końca 2015 r.”. To stanowisko ETPC
stanowi niemal powtórzenie jego tez z wyroku Advance Pharma sp. z o.o. v.
Polsce (2022), dotyczącego naruszenia prawa do sądu ustanowionego ustawą
poprzez udział w orzekaniu „sędziów” Izby Cywilnej SN powołanych z udziałem
tzw. neo-KRS, ale to powtórzenie jest o tyle cenne, że świadczy o petryfikacji
podejścia ETPC aktualizującego spostrzeżenia poczynione w sprawie Szott-Medyńska
i in. v. Polsce (2003). Mówiąc prosto, wydaje się, że Trybunał jest skłonny
– raczej tylko ad casum, niestety -
uznawać skargę do polskiego „Trybunału Konstytucyjnego” (cudzysłów
zamierzony) za środek nie spełniający wymogów effective remedy, czyli
taki, z którego nieskorzystanie nie tamuje skargi strasburskiej.
Na zakończenie czuję się jeszcze w obowiązku wspomnieć, że wniesienie
skarg, które doprowadziły do wydania wyroku w sprawie Przybyszewska i in. v.
Polsce, nastąpiło w ramach litygacji strategicznej, w którą zaangażowali
się wspaniali ludzie jako skarżący, a także organizacje pozarządowe jako
„obsługa prawna”. Ja też miałem zaszczyt wziąć w tej sprawie udział jako
pełnomocnik i to jeden z powodów, dla których ten wyrok odbieram jako ważny dla
mnie osobiście. Łyżka dziegciu w tej beczce miodu jest zaś taka, że niestety
nie udało nam się zapewnić ochrony podstawowych praw kilku milionów naszych
obywateli bez angażowania sądu międzynarodowego, zgodnie z konwencyjną zasadą
subsydiarności. Mam nadzieję, że w innych sprawach dotyczących praw i wolności
podstawowych (np. w kwestii haniebnych pushbacków) krajowe mechanizmy
zadziałają sprawniej i unikniemy wstydu, takiego jak wynikający z
przynależności Polski do 5 ostatnich państw UE, które nie zapewniają możliwości
formalizacji związków jednopłciowych. Warto pamiętać, że w rodzinach opartych
na związkach jednopłciowych wychowuje się ok. 50 tysięcy polskich dzieci.
Wyzwolenie ich od strachu przed trafieniem do pieczy zastępczej w przypadku
śmierci rodzica biologicznego, to potężne moralne zobowiązanie nowego rządu RP.
Nie ma nic ważniejszego, niż dobrostan dzieci.
r.pr. dr hab.
Marcin Górski, prof. UŁ
12 grudnia 2023
r.
wtorek, 12 grudnia 2023
Związki osób tej samej płci: przełomowy wyrok ETPCz w sprawie Polski
12 grudnia br. Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPCz) wydał wyrok w sprawie Przybyszewska i inni p. Polsce. Jest to długo oczekiwane rozstrzygnięcie, które potwierdza że na Polsce ciąży obowiązek zapewnienia ram prawnych i ochrony prawnej dla związków osób tej samej płci (szerzej nt. dorobku międzynarodowego w tej materii – zobacz na naszym blogu tu).
Skarga została wniesiona przez pięć par jednopłciowych żyjących w stabilnych związkach. Zdaniem skarżących brak jakiejkolwiek formy uznania przez prawo polskie związków jednopłciowych naruszał ich prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego zawarte w art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (EKPCz), a także stanowił przejaw dyskryminacji ze względu na orientację seksualną (art. 14 w powiązaniu z art. 8 EKPCz).
Treść wyroku nie zawiera niespodzianek i stanowi kontynuację linii orzeczniczej ETPCz potwierdzonej w tym roku przez Wielką Izbę w wyroku Fedotova i inni p. Rosji. ETPCz zauważył, że „ochrona rodziny w tradycyjnym rozumieniu jest co do zasady uzasadnioną przyczyną, która może uzasadniać odmienne traktowanie ze względu na orientację seksualną (…). Cel ten jest jednak raczej abstrakcyjny i do jego realizacji można zastosować szeroką gamę konkretnych środków. Co więcej, pojęcie rodziny z konieczności ewoluuje, jak pokazują zmiany, jakim ono przeszło od czasu przyjęcia Konwencji (…). Trybunał orzekł już, że nie ma podstaw do uznania, że przyznanie prawnego uznania i ochrony parom tej samej płci pozostającym w stabilnym i zaangażowanym związku mogłoby samo w sobie zaszkodzić rodzinom utworzonym w tradycyjny sposób lub zagrozić ich przyszłości lub integralności. W istocie uznanie par osób tej samej płci w żaden sposób nie uniemożliwia parom odmiennej płci zawarcia małżeństwa lub założenia rodziny odpowiadającej ich koncepcji tego pojęcia. Mówiąc szerzej, zabezpieczenie praw par tej samej płci nie oznacza samo w sobie osłabienia praw przysługujących innym osobom lub innym parom (…). Argumenty te nie mogą zatem uzasadniać braku jakiejkolwiek formy prawnego uznania i ochrony par osób tej samej płci w niniejszej sprawie” (Przybyszewska i inni p. Polsce, par. 120).
Zdaniem ETPCz państwa-strony dysponują szerokim marginesem uznania co do wyboru formy prawnej dla uregulowania związków tej samej płci, a EKPCz w żaden sposób nie nakłada obowiązku by forma ta miała charakter małżeństwa. Obowiązkiem państwa jest natomiast zagwarantowanie parom tej samej płci odpowiedniej ochrony prawnej, tj. takiej która zapewnia praktyczną i skuteczną realizację praw zawartych w Konwencji. W tym kontekście ETPCz odesłał do swojego dorobku orzeczniczego odnoszącego się zarówno do materialnych (alimenty, podatki, dziedziczenie) jak i moralnych aspektów (prawa i obowiązki w zakresie wzajemnej pomocy), które są integralną częścią życia każdej pary, w tym tworzonej przez osoby tej samej płci.
Podobnie jak w sprawie Fedotova i inni p. Rosji, ETPCz uznał, że z uwagi na stwierdzenie naruszenia art. 8 EKPCz, nie ma potrzeby rozpatrywania jego naruszenia w powiązaniu z art. 14 EKPCz, co może budzić pewien niedosyt z uwagi na ewidentnie dyskryminacyjny kontekst sprawy. Wydaje się natomiast, że kwestia ta została wystarczająco uwypuklona w wyroku, w którym Trybunał, przypomniał na kanwie swojego wcześniejszego orzecznictwa że „zgodnie z Artykułem 14 Konwencji, tradycje, stereotypy i postawy społeczne panujące w danym kraju nie mogą same w sobie być uważane za wystarczające uzasadnienie odmiennego traktowania ze względu na orientację seksualną (…), [a] rzekomo negatywne, a nawet wrogie podejście heteroseksualnej większości nie może być sprzeczne z interesem skarżących, jakim jest odpowiednie uznanie i ochrona ich związków przez prawo” (par. 118).
Sprawa została rozstrzygnięta proporcją sześciu głosów do jednego. Zdanie odrębne zgłosił sędzia Wojtyczek.
Podsumowując: choć wydanie wyroku tej treści w sprawie Polski było jedynie kwestią czasu, fakt że zbiegł się on ze zmianą rządu niewątpliwie dodaje mu rangi symbolicznej. Uregulowanie związków osób tej samej płci to jedna z najbardziej oczekiwanych zmian społecznych, a wyrok ETPCz stanowi dodatkowy bodziec i presję by ustawa o związkach partnerskich została uchwalona jak najszybciej. Warto przypomnieć, że właśnie minęło 20 lat od pierwszej próby uchwalenia takiej regulacji (tzw. projekt prof. Marii Szyszkowskiej), a zaniedbania w tej materii obciążają wszystkie kolejne rządy.