Ukraina wprowadza nowe przepisy skoncentrowanie na traumie ocalałych z wojennej przemocy seksualnej

21 listopada 2024 roku ukraiński parlament przyjął „Ustawę o prawnej i społecznej ochronie ofiar[1] przemocy seksualnej związanej z agresją Federacji Rosyjskiej przeciwko Ukrainie oraz o pilnych tymczasowych odszkodowaniach (nr 10132)”[2] znaną jako “Bardina Law”[3]. Tym samym ukraiński parlament jako pierwszy na świecie przyjął akt prawny gwarantujący pilne wsparcie i rekompensaty dla osób, które doświadczyły przemocy seksualnej związanej z konfliktem zbrojnym podczas trwającej wojny.

Nowe podejście do odszkodowań

W systemie prawa międzynarodowego podejście do reparacji dla ocalałych ze zbrodni międzynarodowych znajduje swoje odzwierciedlenie w procedurze przed Międzynarodowym Trybunałem Karnym (MTK). Co do zasady faza reparacyjna w MTK rozpoczyna się dopiero po uznaniu oskarżonego za winnego. Procedura ta nie może zostać wszczęta w przypadku uniewinnienia oskarżonego ani umorzenia postępowania. W rezultacie perspektywa przyjmowana przez MTK koncentruje się na udowodnieniu popełnienia przestępstwa, a następnie – po potwierdzeniu winy – na naprawieniu skutków tego czynu. System ten nie uwzględnia jednak samego faktu doznania krzywdy przez osoby ocalałe i ich potrzeby uzyskania pomocy, niezależnie od wyniku postępowania. Przykładem tego podejścia jest sprawa Dominica Ongwena, w której nakaz reparacyjny został wydany niemal dwie dekady po interwencji MTK w północnej Ugandzie i trzy lata po uznaniu Ongwena za winnego popełnienia 61 przestępstw, w tym przestępstw seksualnych.

Krajowe systemy wypłacania reparacji również opierają się na powiązaniu udowodnienia winy z wypłatą odszkodowań, zamiast skupiać się na samym fakcie doznania krzywdy. Dodatkowo, choć różnią się od siebie szczegółami i formą udzielanego wsparcia, zazwyczaj zostają ustanowione dopiero kilka lat po zakończeniu konfliktu. Na przykład w Demokratycznej Republice Konga fundusze odszkodowawcze ustanowiono dopiero po ratyfikowaniu w 2009 roku Protokołu Unii Afrykańskiej w sprawie Praw Kobiet w Afryce, mimo że konflikt zbrojny zakończył się w 2003 roku. Podobnie jak w przypadku Międzynarodowego Trybunału Karnego, odszkodowania są tam wypłacane dopiero po zakończeniu postępowania i uznaniu winy oskarżonego. Za jednego z liderów w zakresie pomocy ocalałym z przemocy seksualnej w czasie konfliktów uznawane jest Kosowo. Niemniej jednak, Komisję ds. Weryfikacji i Uznawania Statusu Ofiar Przemocy Seksualnej (Commission for the Verification and Recognition of Sexual Violence Victim Status in Kosovo) powołano niemal dopiero dwie dekady po zakończeniu konfliktu zbrojnego. Komisja zajmuje się przyznawaniem odszkodowań za urazy fizyczne, psychiczne, ekonomiczne i społeczne związane z przemocą seksualną. Osoby, które uzyskają status ofiary, mają prawo do miesięcznego świadczenia w wysokości 230 euro.

„Bardina Law” jest ucieleśnieniem nowego podejścia Ukrainy do dotychczasowych modeli. Prawo współtworzone z ocalałymi i wspierane przez Global Survivors Fund[4], zmienia podejście do odszkodowań koncentrując się na potrzebach osób ocalałych[5]. Jest to szczególnie istotne w warunkach wojennych, gdy identyfikacja sprawców bywa niemożliwa, a szanse na przeprowadzenie postępowania sądowego, a przede wszystkim skazanie sprawcy i wyegzekwowanie zadośćuczynienia, są niewielkie. Nowe rozwiązania nie tylko stawiają potrzeby ocalałych na pierwszym miejscu, niezależnie od winy osoby oskarżonej, ale także umożliwiają wypłatę odszkodowań bezpośrednio po zdarzeniu.

 Dlaczego ta pomoc jest potrzebna?

Według prokuratury ukraińskiej, do tej pory zarejestrowano 327 przypadków wojennej przemocy seksualnej, wobec 209 kobiet, 108 mężczyzn, 1 chłopca i 15 dziewczynek[6].

 

Z kolei Misja monitorująca prawa człowieka ONZ w Ukrainie (The UN Human Rights Monitoring Mission in Ukraine) w okresie od 24 lutego 2022 r. do 31 sierpnia 2024 r. udokumentowała 376 przypadków przemocy seksualnej wobec 262 mężczyzn, 102 kobiet, 10 dziewcząt i 2 chłopców. Osoby inne niż cispłciowe[7] nie zostały ujęte w statystykach.

Każda z osób ocalałych doświadczyła traumatycznego zdarzenia, które może prowadzić do trwałych zmian w funkcjonowaniu psychicznym i fizycznym człowieka. Tego rodzaju doświadczenia często wiążą się z trudnościami w powrocie do wcześniejszego stanu i wymagają specjalistycznej, długoterminowej pomocy. Kluczowe znaczenie ma natychmiastowa pomoc medyczna, psychologiczna, społeczna i prawna, której zapewnienie wymaga znacznych środków finansowych. Brak dostępu do opieki medycznej w ciągu pierwszych 48 godzin po doświadczeniu gwałtu wojennego może prowadzić do poważnych, długotrwałych konsekwencji zarówno dla zdrowia fizycznego, jak i psychicznego osoby ocalałej[8]. Opóźnienie w udzieleniu wsparcia dodatkowo zwiększa ryzyko wystąpienia negatywnych skutków wynikających z traumatycznego zdarzenia. Jak wspomniano wcześniej, system reakcji na przestępstwa seksualne często przewiduje wypłatę odszkodowań dla ocalałych dopiero po zakończeniu postępowania sądowego  lub wiele lat po zdarzeniu. Choć otrzymanie wsparcia finansowego w późniejszym czasie może pomóc w łagodzeniu długoterminowych skutków traumy, jest ono zazwyczaj niewystarczające i z reguły pojawia się zbyt późno, by w pełni zaspokoić potrzeby osób ocalałych. Podejście koncentrowanie na traumie (ang. trauma-centred approach) jest esencją wspominanego podejścia skoncentrowanego na ocalałych (victim-centred approach), ponieważ skupia się na zrozumieniu, a przede wszystkim odpowiednim reagowaniu na traumatyczne doświadczenia jednostki, które są centralnym elementem bycia osobą ocalałą.

Dodatkowo trauma nie jest zjawiskiem, które dotyka wyłącznie jednostki – stanowi również poważny problem społeczny. Najnowsze badania wskazują, że trauma może być przekazywana z pokolenia na pokolenie. Zjawisko to można tłumaczyć za pomocą różnych teorii: psychiatrycznych, epigenetycznych[9], psychologicznych (dotyczących więzi dziecka z pierwszoplanową osobą sprawującą opiekę) oraz neuronaukowych. Skutkiem przekazywania traumy jest wyższy poziom PTSD w kolejnych pokoleniach mieszkańców krajów dotkniętych traumą wojenną w porównaniu z krajami, które nie doświadczyły konfliktu zbrojnego[10]. Wysoki poziom PTSD prowadzi do problemów zdrowotnych, interpersonalnych, relacyjnych, społecznych oraz ekonomicznych. Tego rodzaju zdarzenia wpływają na funkcjonowanie całych społeczeństw na wiele lat, utrudniając ich rozwój oraz odbudowę po traumatycznych doświadczeniach.

Wnioski

Trauma ma wymiar nie tylko jednostkowy, ale także społeczny. Aby zminimalizować negatywne skutki wynikające z traumatycznych doświadczeń, konieczne są nie tylko wsparcie społeczne, empatia, otwartość i uznanie, lecz również dostęp do pomocy medycznej, psychologicznej i prawnej. Uzyskanie takiego wsparcia wymaga jednak odpowiednich środków finansowych. Z tych powodów nowe prawo Ukrainy jest kamieniem milowym dla ochrony praw ocalałych i ograniczenia efektów działań wojennych na społeczeństwo. Szybsze wypłacanie wsparcia finansowego może również przynieść pozytywne skutki prawne, zwiększając liczbę osób raportujących doświadczenia przemocy seksualnej, co z kolei ułatwi proces osądzania sprawców. Z zainteresowaniem można więc śledzić implementację „Bardina Law” i jej na rzeczywistość. 

Autorka: mgr Barbara Pauli - uczestniczka seminarium doktorskiego w INP PAN

---

[1] Ofiara i osoba pokrzywdzona to terminy używane w języku prawnym (międzynarodowym- ofiara i polskim – osoba pokrzywdzona), natomiast w języku prawniczym coraz częściej wprowadza się pojęcie „ocalałych”. Termin ten został zaproponowany przez osoby, które doświadczyły przemocy w kontekście konfliktów zbrojnych, takich jak tortury, przemoc seksualna czy niewolnictwo. „Ocalali” to pojęcie, które podkreśla podmiotowość i godność tych osób. W związku z tym, terminy „ofiara” i „osoba pokrzywdzona” stosuję wyłącznie w kontekście tekstów prawa i oficjalnych nazw. W każdym innym przypadku termin „osoba ocalała”.

[2] Tłumaczenie własne. Tytuł oryginalny: Law on Legal and Social Protection of Victims of Sexual Violence Related to the Aggression of the Russian Federation against Ukraine, and Urgent Interim Reparations (No. 10132)

[3] Nazwa została nadana na cześć posłanki Maryny Bardiny za jej zaangażowanie we wprowadzenie tej ustawy.

[4] Global Survivors Fund (GSF) został uruchomiony w październiku 2019 r. przez dr Denisa Mukwege i Nadię Murad, laureatów Pokojowej Nagrody Nobla 2018. Ich misją jest zwiększenie dostępu do odszkodowań dla osób, które przeżyły przemoc seksualną związaną z konfliktami na całym świecie.

[5] Podejście skoncentrowane na ocalałych (ang. survivor-centered approach) to podejście, które kładzie szczególny nacisk na potrzeby, prawa i dobrostan osób, które przeżyły traumatyczne wydarzenia, takie jak przemoc seksualna. Kluczową zasadą tego podejścia jest umożliwienie ocalałym pełnego udziału w procesie przywracania sprawiedliwości i rehabilitacji, uwzględniając ich indywidualne doświadczenia i potrzeby.

[6]Fundacja Sunflowers, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, & Ministerstwo Sprawiedliwości. (2024).  Accountability for international crimes in Ukraine. Warszawa.

[7] Osoby cispłciowe to te, które posiadają spójność pomiędzy płcią przypisaną przy narodzinach a tożsamością płciową.

[8] Rebecka, W. (2024). Doctorate in human and organizational psychology (Doctoral dissertation, Touro University Worldwide). ProQuest Dissertations Publishing.

[9] Teorii dotyczących zmiany ekspresji genów (odczytania informacji genetycznej i wytworzenia produktu) niezwiązanych ze zmianami sekwencji nukleotydów w DNA. Ekspresja może być modyfikowana przez czynniki zewnętrzne i podlegać dziedziczeniu.

[10] Schier, K. (2024). Wprowadzenie. W: W. Rabecka (Red.), Gwałt: Historia wstydu. Pamiętnik ocalałych (s. 15–19). Gdańsk: Polskie Towarzystwo Psychotraumatologii.