Relacja z 23. sesji Zgromadzenia Państw-Stron Statutu Rzymskiego MTK – logistyka, refleksje i najważniejsze momenty

Dzisiejszy wpis będzie miał wyjątkowy charakter. Zamiast skupiać się na jednym, konkretnym zagadnieniu z zakresu prawa międzynarodowego, postanowiłam podzielić się swoimi doświadczeniami z 23. sesji Zgromadzenia Państw-Stron (ASP) Statutu Rzymskiego Międzynarodowego Trybunału Karnego (MTK). Nie będzie to jednak sucha relacja, a raczej praktyczny przewodnik, który – mam nadzieję – przyda się tym, którzy planują uczestnictwo w tego typu wydarzeniach.

W ubiegłym tygodniu miałam okazję uczestniczyć w tym wyjątkowym spotkaniu, które trwało od poniedziałku do piątku – codziennie od 8:30 do 20:00. Pomimo całkowitego wyczerpania baterii i niesprzyjającej pogody, uznałam, że warto podzielić się swoimi refleksjami i spostrzeżeniami. Może pomogą one osobom zainteresowanym międzynarodowym prawem karnym, a zwłaszcza tym, którzy chcą lepiej zrozumieć funkcjonowanie MTK oraz innych sądów międzynarodowych.

Logistyka

23 ASP odbyła się w Hadze, w dniach 2-6 grudnia 2024 r. – cała dokumentacja znajduje się tu.   Miejscem obrad było World Forum – przestrzeń doskonale dopasowana do charakteru tego wydarzenia. Główna sala plenarna pomieściła setki uczestników, a do dyspozycji były także liczne mniejsze sale przeznaczone na tzw. side eventy oraz spotkania bilateralne.

Szczególną rolę odegrało przestronne lobby, które stało się miejscem nieformalnych rozmów. W większości przestrzeni obowiązywał zakaz wykonywania zdjęć i nagrywania w trosce o bezpieczeństwo uczestników. Trudno precyzyjnie określić liczbę obecnych osób, ale bez wątpienia były to setki uczestników – dominowali przedstawiciele społeczeństwa obywatelskiego skupieni w Coalition for the ICC (CICC), obok nich pojawili się delegaci państw oraz eksperci akademiccy związani z międzynarodowym prawem karnym.

Dostęp do budynku wymagał każdorazowego przejścia przez kontrolę bezpieczeństwa i okazania akredytacji. Przed wejściem do World Forum odbywały się manifestacje i protesty, dotyczące zarówno działalności MTK, jak i jego zaniechań w niektórych sprawach.

Warto zaznaczyć, że na miejscu nie zapewniono uczestnikom posiłków (poza wodą, kawą i herbatą), co z każdym dniem stawało się coraz bardziej odczuwalne. Długie godziny obrad bez możliwości pełnego posiłku mogą wyczerpać każdego. W pewnym momencie zaczęłam rozumieć, co naprawdę oznacza stwierdzenie, że „negocjacje (szczególnie nad budżetem) były długie i męczące”.

Sesja plenarna

Każdego dnia od 10:00 do 13:00 oraz od 15:00 do 18:00 odbywały się sesje plenarne, w trakcie których nie organizowano innych wydarzeń, aby umożliwić wszystkim uczestnikom udział. Sesje te były tłumaczone na cztery języki: angielski, francuski, arabski i hiszpański.

Do najmocniejszych momentów sesji należy zaliczyć wystąpienia Prezeski MTK sędzi Tomoko Akane oraz prokuratora Karima Khana. Obie te osoby zwróciły uwagę na poważne wyzwania, przed którymi stoi Trybunał.

Sędzia Akane powiedziała między innymi:

 "Trybunał jest obiektem ataków mających na celu podważenie jego legitymacji oraz zdolności do sprawowania wymiaru sprawiedliwości i realizacji prawa międzynarodowego oraz praw podstawowych; stosowane są środki przymusu, groźby, naciski i akty sabotażu."

 "Kilku wybranych urzędników jest poważnie zagrożonych i objętych nakazami aresztowania wydanymi przez stałego członka Rady Bezpieczeństwa ONZ, jedynie za wierne i sumienne wykonywanie swojego mandatu sądowego zgodnie z ramami statutowymi i prawem międzynarodowym."

 "Trybunał jest zagrożony drakońskimi sankcjami gospodarczymi ze strony innego stałego członka Rady Bezpieczeństwa, jak gdyby był organizacją terrorystyczną."

 "Zagrożenie dla Trybunału ma charakter egzystencjalny."

Z kolei prokurator Khan, w swoim wystąpieniu, posłużył się wieloma poetyckimi określeniami, w tym jednym z moich ulubionych – odniesieniem do Eltona Johna:

"To jest krucha nadzieja. To nadzieja, która — jak to ujął Elton John — jest jak świeca na wietrze. Może zostać zgaszona. Myślę, że to, co może ją zgasić najszybciej, to przekonanie, że nie stosujemy prawa jednakowo we wszystkich sytuacjach, że nie każde życie ma taką samą wartość, że istnieje hierarchia, według której niektórzy ludzie, z określonymi paszportami, z określonych części świata, są bardziej godni ochrony, podczas gdy inni mogą być usuwani lub stawiani w stan niewidzialności z powodu interesów politycznych lub niewygody wynikającej z wiernego i uczciwego stosowania prawa."

"Jest jasne według każdej miary i każdego kryterium, że to Zgromadzenie znajduje się w kluczowym momencie. Stoimy w obliczu bezprecedensowych wyzwań."

"Mówiłem to już wcześniej — patrząc na świat, widzimy pandemię nieludzkości. Wydaje się, że żyjemy w świecie, w którym ludzie czują, że ich życie nie ma znaczenia. Wydaje się, że przyspieszamy w kierunku katastrofy, a przyspieszamy tak, jakby życie nie miało jednakowej wartości dla wszystkich."

"Potrzebujemy współpracy. Potrzebujemy zasobów. Potrzebujemy współpracy w zakresie wykonywania nakazów aresztowania, zarówno tych opatrzonych klauzulą poufności, jak i publicznych. Potrzebujemy solidarności."

Użycie tak mocnego, emocjonalnego języka w kontekście dyplomatycznym to coś rzadko spotykanego. Podkreśla ono skalę kryzysu, przed którym stoi MTK.

Podczas sesji plenarnej przyjęto również szereg rezolucji oraz przeprowadzono rozmowy dotyczące bieżących tematów. Wysłuchano także serii raportów, w tym dotyczących wewnętrznego postępowania prowadzonego w związku z zarzutami wobec prokuratora Khana dotyczącymi nadużyć w Biurze Prokuratora na tle seksualnym. 

Polski akcent

Dla Polski szczególnym dniem był 3 grudnia. Tego dnia Wiceministra Maria Ejchart podpisała w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej umowę o wzmocnieniu współpracy i wykonywaniu wyroków.

 

Polska odgrywała również aktywną rolę w organizacji sesji. Nasza ambasador, Margareta Kassangana, oraz I sekretarz, Paulina Dudzik, były zaangażowane w prowadzenie obrad, ponieważ Polska pełni funkcję członka Prezydium ASP na trzyletnią kadencję, która rozpoczęła się w 2023 roku.

 

Side eventy

Side eventy odbywały się w trzech przedziałach czasowych: od 8:00 do 9:45, od 13:15 do 14:45 oraz od 17:15 do 19:45. W każdej z tych sesji równocześnie organizowano od 3 do 10 wydarzeń. Wybór jednego z nich zawsze wiązał się z dylematem, bo wiele tematów było interesujących i wartościowych. A teleportacja i cofanie czasu nadal nie są osiągalne. Cały program dostępny ASP jest tu.

Czego dotyczyły side eventy? Oto krótka statystyka tematyczna:

• Funkcjonowanie MTK – 15 wydarzeń, w tym 3 dotyczące komplementarności i 3 o poprawkach do Statutu Rzymskiego
• Przemoc związana z płcią – 8 wydarzeń, w tym dotyczące przywództwa (leadership) kobiet w dążeniu do sprawiedliwości
• ONZ i sprawiedliwość międzynarodowa – 6 wydarzeń
• Wsparcie ofiar i reparacje – 6 wydarzeń
• Ochrona środowiska i ekocyd – 3 wydarzenia
• Konflikty zbrojne i konkretne sytuacje – Ukraina (5), Sudan (4), Palestyna (4), Syria (2), Wenezuela (2), Afganistan (2), Sierra Leone, Białoruś, Irak, Filipiny, Libia i Azerbejdżan (po 1).

 Zgodnie z założeniami, side eventy powinny być organizowane przez państwa-strony Statutu Rzymskiego jako gospodarzy tych wydarzeń. W praktyce jednak większość z nich jest współorganizowana przez organizacje społeczne aktywnie zaangażowane w dany temat. Formalnie te wydarzenia mają na celu przyciągnięcie uwagi przedstawicieli państw, aby przekonać ich do istotności poruszanych kwestii. Rzeczywistość wygląda jednak inaczej – na salach najczęściej spotkać można przedstawicieli społeczeństwa obywatelskiego, podczas gdy obecność delegatów państw bywa ograniczona.

Dla wytrwałych czytelników – mała wskazówka: uzyskanie akredytacji na sesję ASP nie jest proste, ale są pewne możliwości. Najskuteczniejszą z nich jest zaangażowanie się w organizację side eventu – jeśli uda się przekonać państwo-stronę do współorganizacji takiego wydarzenia, dostęp do akredytacji staje się znacznie łatwiejszy, jeśli można w nim wziąć udział jako ekspert/ka.  Kolejną opcją jest członkostwo w CIC – sieci organizacji społeczeństwa obywatelskiego aktywnie działających na rzecz międzynarodowej sprawiedliwości karnej. To właśnie członkowie CICC stanowią znaczną część uczestników sesji ASP.

Do moich subiektywnie wyróżnionych wydarzeń spośród side eventów zaliczam:

• Opublikowanie polityki dotyczącej przestępstw niewolnictwa – dokument ten wyznacza nowe ramy podejścia do zbrodni związanych z niewolnictwem oraz wskazuje na zobowiązania MTK wobec ofiar tego rodzaju przestępstw.
• Zapowiedź stworzenia narzędziownika (toolkitu) dotyczącego "surrender and arrest" – to inicjatywa, która może mieć realny wpływ na efektywność działań związanych z zatrzymywaniem podejrzanych i ich przekazywaniem do MTK.
• Prezentacja raportu na temat integracji wsparcia zdrowiapsychicznego i psychospołecznego w mechanizmach odpowiedzialności za zbrodnieokrutne (atrocities) – temat zbyt rzadko poruszany w kontekście międzynarodowego prawa karnego, ale niezwykle istotny z perspektywy ofiar i ocalałych.
• Raport z cyberataku na MTK z czerwca 2023 r. oraz omówienie działań mających na celu zwiększenie cyberbezpieczeństwa.

Każde z tych wydarzeń odzwierciedla aktualne wyzwania, z jakimi mierzy się MTK oraz społeczność międzynarodowa, a także pokazuje, w jaki sposób instytucje i organizacje społeczne starają się im przeciwdziałać.

Podsumowanie

Udział w 23. sesji ASP to intensywne, ale bezcenne doświadczenie. Choć fizycznie i psychicznie wymagające, daje unikalny wgląd w pracę MTK. To również szansa na udział w debatach o kluczowych zagadnieniach prawa międzynarodowego, takich jak poprawki do Statutu Rzymskiego, ekocyd, wsparcie ofiar czy egzekucja nakazów aresztowania.

Mam nadzieję, że ten przewodnik przyda się osobom, które planują uczestnictwo w przyszłych sesjach ASP. Jeśli macie pytania dotyczące organizacji, sesji plenarnych lub side eventów – śmiało pytajcie. W końcu o międzynarodowym prawie karnym warto mówić nie tylko w salach plenarnych, ale też poza nimi.