Prawo i ekonomia polityczna (Law and Political Economy, LPE) to zyskujące na popularności podejście do badań prawnych, zainicjowane w Stanach Zjednoczonych (przede wszystkim wokół Law and Political Economy Project w Szkole Prawa Uniwersytetu Yale). Punktem wyjścia dla wielu badaczy skupionych wokół ruchu LPE są zastrzeżenia co do dominującej roli, jaką w kształtowaniu myślenia o prawie i jego wpływie na społeczeństwo i rynek odgrywa wąsko rozumiana klasyczna ekonomia. Podważając bezrefleksyjne stosowanie koncepcji ekonomicznych w prawnych badaniach, naukowcy sięgający po podejście LPE podkreślają, że prawo i gospodarka nawzajem się. Ta obustronna relacja między prawem a modelem gospodarczym jest szczególnie widoczna współkształtują w porządkach kapitalistycznych, w których prawo jest zarówno wytworem, jak i instrumentem budowania relacji społecznych i rynkowych. Podejście LPE jest w naturalny sposób interdyscyplinarne i czerpie z nauk prawnych, społecznych, politycznych i ekonomicznych. Wzbogaca ono także otwartość nauk prawnych na metody eksperymentalne i empiryczne.
Korzeni podejścia ruchu LPE należy szukać w anglosaskich nurtach krytycznych, takich jak Critical Legal Studies(CLS), które już w latach 70-tych podkreślały rolę systemów prawnych w utrwalaniu nierówności społecznych. Ponadto, podobnie jak prawni realiści (legal realists), badacze LPE postrzegają prawo jako instrument władzy. Konkretne rozwiązania prawne wyposażają pewne podmioty w narzędzia przymusu w odniesieniu do pozostałych. Podobnie jak prawni instytucjonaliści, badacze związani z podejściem LPE widzą zależność rynkowego porządku od instytucji prawa (np. regulacji umów czy spółek). Tym samym uważają, że postrzeganie rynku wyłącznie jako tworu „wolnego rynku” fundamentalnie błędne.
Podważając z perspektywy prawa dominujące leseferystyczne dogmaty, podejście LPE staje więc kontrze do tradycyjnie pojmowanej Ekonomicznej Analizy Prawa (Law & Economics). Badacze LPE postulują zastąpienie nacisku na efektywność, analizą relacji prawnych z perspektywy relacji władzy. Taka zmiana optyki wymaga – wobec pogłębiających się nierówności oraz powtarzających się kryzysów rynku i środowiska naturalnego – przemyślenia pozytywnego i negatywnego wpływu, jaki prawo może wywierać na relacje społeczne i ekonomiczne. Dotyczy to m.in. pytania, jakie grupy społeczne należy uznawać za szczególnie wrażliwe, a przez to wymagające ochrony (np. konsumenci, pracownicy w określonych sektorach gospodarki itd.).
W konsekwencji podejście LPE zakłada więc, że prawo ze swojej istoty nie jest neutralne, lecz że w naturalny sposób poddaje się instrumentalizacji, m.in. tworząc lub utrwalając nierówności. LPE bardzo wyraźnie podkreśla przy tym, że instrumentalizacja prawa jest nie tylko dziełem ustawodawcy (co na gruncie polskiej teorii można byłoby opisać jako „politykę prawa”), lecz także samych uczestników obrotu, którzy mogą wykorzystywać prawo jako narzędzie realizowania swoich partykularnych celów. W ten sposób prawo we współczesnych realiach staje się narzędziem władzy w rękach silniejszych uczestników obrotu oraz jako (jak określiła to Katharina Pistor) „kod kapitału” pozwala na umacnianie siły rynkowej i wpływanie na dystrybucję zasobów w społeczeństwie. W konsekwencji, relacja między prawem a rynkiem ma w istocie dwustronny i dynamiczny charakter, a odpowiedź na postawione nie tak dawno pytanie: „Kto kogo deprawuje: prawo – rynek czy rynek – prawo” jest złożona i daleka od powierzchownych schematów.
Podejścia badawcze zainteresowane perspektywą LPE posiadają także silny element postulatywny. Podejmują one nie tylko próbę odpowiedzi na pytanie deskryptywne (jak wygląda relacja prawa, społeczeństwa i rynku), lecz także polityczne: o wizję społeczeństwa i rynku, któremu prawo chce służyć. Badacze LPE sprzeciwiają się technokratyzacji, która – celowo lub nie – tworzy pokusę „ukrycia” politycznego wymiaru niektórych decyzji regulatorów i ustawodawców. Demokratyczne zaczepienie prawa wymaga lepszego zrozumienia dla szeroko rozumianych dystrybutywnych konsekwencji prawa. Mogą one polegać nie tylko na bezpośredniej alokacji zasobów, lecz także na stworzeniu instrumentów, które przeciwdziałałyby określonym sposobom takiej alokacji (jak np. ograniczona odpowiedzialność w spółkach handlowych, która może wyłączać z zakresu odpowiedzialności przedsiębiorców społeczne i środowiskowe konsekwencje ich działań).
21 marca 2022 r. w Instytucie Nauk Prawnych PAN została zorganizowana konferencja „Law and Political Economy – Central and Eastern European Perspectives”. Jej głównym celem było stworzenie forum dla naukowców związanych z Polską i innymi państwami regionu, posługującymi się w swojej pracy elementami podejścia LPE. Konferencja zgromadziła także szerokie grono badawczy z innych części Europy zainteresowanych badaniami nad prawem z perspektywy jego polityczno-ekonomicznego wymiaru.
Skupienie się na Europie Środkowej i Wschodniej jako na odrębnym polu dla badań LPE wynikało przede wszystkim z pewnych założeń dotyczących szczególnej prawnej, ekonomicznej i społecznej historii tego regionu. Dziedzictwo centralnie sterowanej gospodarki w modelu socjalistycznym oraz (zwykle „skokowej”) transformacji do modelu wolnorynkowego obsadziły prawo w tej części Europy w bardzo szczególnej roli – przypisując mu funkcję jednego z głównych motorów przemian. W konsekwencji, pewne zjawiska, na które zwraca uwagę podejście LPE (np. nierówności społecznych oraz instrumentalizacja prawa przez uczestników obrotu) występują tu niekiedy w bardziej intensywnej postaci niż ma to miejsce w państwach o dłuższej tradycji gospodarki rynkowej i ustroju demokratycznego.
Konferencję otworzył wykład prof. Christiana Joergesa, poświęcony potencjałowi podejścia LPE w badaniach nad prawem Unii. Europejski porządek prawny, a także dominująca przez wiele lat prawna metoda integracji (Integration through law), boryka się bowiem dokładnie z problemami, którym LPE wychodzi naprzeciw. Jednym z nich jest podwójna rola jaką prawo odegrało w kontekście kryzysu zadłużenia w strefie euro. Choć to siła ordoliberalnych zasad zadłużenia wymagała przebudowy modeli gospodarczych i społecznych w państwach na południu Unii, sam TSUE – który mógłby przecież zrównoważyć dominujące gospodarcze dogmaty bardziej prospołeczną i prowspólnotową wykładnią – unikał tego typu rozstrzygnięć.
Początek konferencji został poświęcony ogólnej roli, jaką metoda LPE może odegrać w badaniach nad prawem UE. Referaty pierwszego panelu zmierzyły się z pozornym przeciwstawieniem zorientowanego na gospodarczą liberalizację prawa rynku wewnętrznego unijnym wartościom, na przykładzie praworządności (dr Michael Denga) i polityki sportu (Wojciech Lewandowski). Referat dr Joanny Kusiak przedstawił perspektywy zaangażowania „prawnej inżynierii” przez ruchy społeczne.
Drugi panel konferencji dotyczył potencjału prawa i regulacji, by „naprawić” kapitalizm, czyli uczynić jego prawne instytucje bardziej wrażliwe na kwestie środowiskowe i społeczne. Wśród omówionych prawnych narzędzi były regulacje bankowe (Wojciech Kobyliński) i prawo spółek (dr Justyna Dąbrowska).
Trzeci panel był okazją do przedyskutowania postępującej instrumentalizacji prawa przez nieliberalne demokracje na Węgrzech i w Polsce. Referaty zarysowały wpływ populistycznych rządów na prawo konsumenckie (prof. Kati Cseres), konkurencji (dr Maciej Bernatt) i spółek skarbu państwa (dr Marton Varju). Prawo coraz silniej staje się w tych wypadkach nie tylko instrumentem realizacji centralistycznej polityki gospodarczej państwa, lecz także środkiem budowania populistycznej narracji politycznej, która zwykle eksponuje zaangażowanie nowo tworzonych norm prawnych w rozwiązywanie problemów społecznych (np. nierówności ekonomicznych). Dr Mátyás Bencze argumentował w tym kontekście, że to m.in. naiwna wiara w neutralność prawa utorowała drogę do nieliberalnych rządów Fideszu. Ta część konferencji zwróciła uwagę na pewną specyfikę dyskusji nad podejściem LPE w Europie Środkowej i Wschodniej wobec nieliberalnych rządów w regionie. Podczas, gdy w silnych instytucjonalnie demokracjach badania z zakresu LPE wiążą się z wyraźnymi postulatami dotyczącymi celów społecznych, postulaty te należy wyraźnie oddzielić od nieliberalnej i populistycznej instrumentalizacji prawa. Sytuacja ta pokazuje również, że konieczne są badania nad odpowiednimi uwarunkowaniami politycznie świadomych koncepcji prawa, takimi jak mechanizmy rozliczalności władzy (accountability) czy standardy praworządności i praw podstawowych.
Dr Mateusz Grochowski, LL.M.: Max Planck Institute for Comparative and International Private Law, Instytut Nauk Prawnych PAN, Information Society Project (Yale Law School). Prowadzi badania na styku prawa prywatnego oraz socjologii i ekonomii - przede wszystkim w zakresie współczesnych źródeł prawa umów oraz alokacji władzy i zasobów w obrocie online.
Dr Agnieszka Smoleńska, Instytut Nauk Prawnych PAN, Europejski Instytut Bankowości (European Banking Institute). Bada współzależność prawa i ekonomii politycznej Unii Europejskiej, a w szczególności w unijnym sektorze bankowym. W INP PAN prowadzi trzyletni projekt NCN Sonatina "Zrównoważony kapitalizm w UE: instytucjonalna różnorodność transformacji rynków finansowych - prawna analiza ekonomii politycznej”.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz