Wprowadzenie
W dniu 31 stycznia 2023 r. na stronie Biura Rzecznika Praw Obywatelskich został opublikowany raport Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur (dalej: KMPT) z wizytacji przeprowadzonej w Zakładzie Karnym w Barczewie, która odbyła się w dniach 17-20 października zeszłego roku. Raport KMPT zawiera m.in. szereg informacji dotyczących możliwości stosowania tortur oraz innych form złego traktowania wobec osadzonych w zakładzie. Jest to pierwszy taki przypadek, kiedy KMPT, wizytujący miejsca, w których przebywają osoby pozbawione wolności, sfomułował tak niepokojące wnioski wynikające z przeprowadzonej kontroli.
2. Krajowe mechanizmy prewencji tortur – jeden z filarów systemu zapobiegania torturom oraz innym formom złego traktowania
Krajowe mechanizmy prewencji tortur (dalej: krajowe mechanizmy prewencji) powoływane są na mocy Protokołu fakultatywnego do Konwencji przeciwko torturom (dalej: Protokół, OPCAT) [1]. Stanowią jeden z filarów systemu prewencji tortur oraz innych form złego traktowania [2] i karania w miejscach, w których przebywają osoby pozbawione wolności [3] Drugim filarem systemu zapobiegania jest Podkomitet ds. Prewencji, czyli organ traktatowy ustanowiony przez OPCAT. Podstawowym zadaniem krajowych mechanizmów prewencji oraz Podkomitetu ds. Prewencji jest przeprowadzanie regularnych wizyt w miejscach pozbawiania wolności w celu wykrycia ryzyka stosowania tortur oraz innych form złego traktowania oraz karania (art. 2, 3 i 4 OPCAT).
W Preambule Protokołu wskazano, że pierwszorzędną rolę w wzmocnieniu ochrony praw osób pozbawionych wolności przyznano krajowym mechanizmom prewencji. Zgodnie z treścią OPCAT posiadają one mandat do regularnego sprawdzania sposobu traktowania osób pozbawionych wolności, przedstawiania rekomendacji właściwym władzom w celu poprawy traktowania osób pozbawionych wolności oraz przedstawiania propozycji i uwag odnośnie do obowiązujących oraz projektowanych przepisów prawnych (art. 19 OPCAT). Krajowe mechanizmy prewencji, aby w sposób skuteczny wykonywać swoje zadania, muszą mieć zagwarantowaną niezależność funkcjonalną [4]. Zgodnie z Protokołem, państwa mają obowiązek udostępnienia krajowym mechanizmom prewencji informacji dotyczących liczby osób pozbawionych wolności oraz traktowania tych osób, a także udostępnienia wszystkich miejsc pozbawienia wolności oraz umożliwienia odbywania prywatnych rozmów z osobami pozbawionymi wolności oraz wszystkimi innymi osobami, które mogą dostarczyć informacji (art. 20 OPCAT). Innymi słowy, krajowe mechanizmy prewencji mogą odwiedzić każde miejsce w kraju, w którym przebywają osoby pozbawione wolności, w celu przeprowadzenia wizytacji, a także mogą żądać przeprowadzenia rozmów z osobami pozbawionymi wolności bez udziału osób trzecich.
Państwa strony OPCAT posiadają dużą swobodę w wyborze formy funkcjonowania krajowego mechanizmu prewencji. Najczęściej tę rolę powierza się istniejącej w danym państwie instytucji praw człowieka (NHRI) [5] jednak nic nie stoi na przeszkodzie, aby zadania krajowego mechanizmy wykonywała nowa instytucja specjalnie powołana do tego celu [6] czy aby te zadania przydzielić więcej niż jednemu organowi [7].
Polska ratyfikowała Protokół w 2005 r. [8]. Formalnie funkcję krajowego mechanizmu prewencji powierzono Rzecznikowi Praw Obywatelskich (dalej: RPO) w 2008 r. [9] jednakże dopiero w 2011 r. przyznano Rzecznikowi nowe kompetencje w ustawie [10]. W Biurze RPO wyodrębniono specjalny zespół, tj. Krajowy Mechanizm Prewencji Tortur (dalej: KMPT), do którego należą eksperci oraz ekspertki posiadający wykształcenie z różnych dziedzin, m.in. prawa, socjologii, resocjalizacji, psychologii oraz kryminologii. KMPT podczas realizacji swoich zadań jest wspierany również przez ekspertów zewnętrznych.
KMPT każdego roku przeprowadza kilkadziesiąt wizytacji prewencyjnych. Niezapowiedziane kontrole odbywają się według zaplanowanego harmonogramu, ale krajowy mechanizm prewencji przeprowadza również wizyty mające charakter ad hoc, gdy tylko zespół uzna to za niezbędne. Z każdej wizyty KMPT sporządzany jest raport, a zbiorcze sprawozdanie z wszystkich wizyt przeprowadzonych w danym roku zostaje opublikowane w ramach raportu rocznego. KMPT zapewnia anonimowość osób, których relacje ujawnia. Personel mechanizmu podczas rozmów informuje o możliwości złożenia oficjalnej skargi do RPO na złe traktowanie. Krajowy mechanizm prewencji może żądać dalszych wyjaśnień od instytucji, a także zawiadomić organy ścigania o prawdopodobieństwie popełnienia przestępstwa.
3. Wnioski z wizytacji KMPT w Zakładzie Karnym w Barczewie
W dniach 17-20 października 2022 r. KMPT przeprowadził niezapowiedzianą wizytację w Zakładzie Karnym w Barczewie. Z raportu z kontroli opublikowanego w dniu 31 stycznia 2023 r. (dalej: raport KMPT) wynika, że personel mechanizmu zidentyfikował przypadki tortur oraz innych form złego traktowania oraz inne obszary wymagające poprawy w kontrolowanej jednostce, a także odniósł się do problemów systemowych polskiego więziennictwa wymagających zmian obowiązującego prawa.
Jak wskazano w raporcie KMPT, w Zakładzie Karnym w Barczewie (dalej: ZK Barczewo) znajduje się 746 miejsc zakwaterowania, a w momencie wizytacji przebywało tam 708 osób. Kontrolowany Zakład jest przeznaczony dla mężczyzn odbywających karę po raz pierwszy oraz dla recydywistów.
W pierwszej kolejności należy odnieść się do najbardziej niepokojących wniosków delegacji KMPT, które sfomułowano w związku ze stosowaną w jednostce przemocą. Krajowy mechanizm prewencji ustalił, że osadzeni są wyciągani z cel, doprowadzani do niemonitorowanych pomieszczeń, w których są bici, obrażani, zastraszani, podduszani, a nawet podtapiani.
Zdaniem krajowego mechanizmu prewencji ostry reżim oraz dyscyplina są utrzymywane w nieformalny sposób, co ma wynikać z tego, że od 2021 r. formalnie nie zarejestrowano użycia środków przymusu.
Delegacja KMPT zauważyła, że osadzeni po przeprowadzonych rozmowach są wyprowadzani przez funkcjonariuszy Służby Więziennej (dalej: SW) do innych pomieszczeń, pod pretekstem doprowadzenia do ambulatorium, i wypytywani na okoliczność rozmowy z personelem krajowego mechanizmu prewencji. Ponadto zdaniem KMPT funkcjonariusze SW przy tej okazji wpisywali nieprawdziwe informacje do ksiąg.
Delegacja krajowego mechanizmu prewencji uzyskała informację o przypadku pobicia przez funkcjonariuszy SW osadzonego, u którego doszło do zatrzymania akcji serca, jednakże nie wezwano do niego pogotowia, a funkcje życiowe zostały przywrócone po samodzielnej reanimacji osadzonego przez funkcjonariuszy.
Ponadto delegacja KMPT przyjęła oficjalną skargę od jednego z osadzonych, który kilka dni przed wizytacją miał być poddany torturom w postaci podtapiania (waterboarding) w pomieszczeniu bez kamer. Zdarzenie to uprawdopodabnia nagranie z monitoringu, na którym widać, że mężczyzna doprowadzony do celi zdejmuje z siebie mokre ubranie. W tej sprawie RPO skierował zawiadomienie o możliwości popełnienia przestępstwa.
Drugą oficjalną skargę na traktowanie osadzonych w ZK Barczewo delegacja KMPT przyjęła od osadzonego podczas wizyty przeprowadzonej w innej jednostce penitencjarnej. Zdaniem mężczyzny w czerwcu 2022 r. był on torturowany w ZK Barczewo m.in. w ten sposób, że ciągnięto go po ziemi oraz podduszano go workiem na śmierci wypełnionym wodą, w wyniku czego stracił przytomność.
Delegacja KMPT wskazała w raporcie, że z uzyskanych informacji wynika, że funkcjonariusze działu ochrony w ZK Barczewo zastraszają osadzonych, stosują represję oraz przemoc fizyczną i słowną. Przedstawiciele krajowego mechanizmu prewencji otrzymali relację od osadzonego o osobie doprowadzanej przez funkcjonariuszy z śladami pobicia, a także informacje o tym, że w zakładzie znajduje się pomieszczenie przeznaczone do bicia osadzonych, które nie jest objęte monitoringiem oraz o tym, że funkcjonariusze stosują groźby. Pozostałe relacje osadzonych dotyczyły zmuszania ich do podpisywania oświadczeń o niepaleniu papierosów, stosowaniu nieformalnych kar oraz posługiwaniu się tzw. skazanymi grypsującymi do „zmiękczania” niewygodnych skazanych.
Wobec wagi dostrzeżonych nieprawidłowości KMPT skierował rekomendacje powizytacyjną do dyrektora Zakładu Karnego w Barczewie dotycząca natychmiastowego podjęcia działań w zakresie wyjaśnienia i wyeliminowania stosowanych praktyk oraz zwrócenia uwagi personelowi zakładu, że stosowanie przemocy jest niedopuszczalne. Krajowy mechanizm prewencji zalecił również podjęcie działań w celu zbudowania odpowiedniej kultury instytucjonalnej w jednostce, a także każdorazowe zgłaszanie Prokuraturze podejrzeń popełnienia przestępstwa oraz zawiadamianie Dyrektora Generalnego SW o przypadkach niewłaściwego zachowania funkcjonariuszy. Ponadto KMPT zarekomendował przeprowadzenie kompleksowej kontroli zakładu przez Okręgowy Inspektorat SW w Olsztynie.
W raporcie zwrócono uwagę również na inne obszary wymagające poprawy w ZK Barczewo, w tym m.in. cele wieloosobowe, wskazując, że liczba aż 22 cel 16-osobowych w zakładzie stanowi wyjątek w skali kraju, a także na niedostateczną liczbę psychologów i lekarzy w jednostce penitencjarnej oraz braki kadrowe w dziale ochrony. Zastrzeżenia sformułowano również w zakresie postępowania z cudzoziemcami oraz warunków materialnych w jednostce.
Delegacja KMPT w swoim raporcie powizytacyjnym odniosła się również do występowania problemów systemowych polskiego więziennictwa. W tym zakresie przedstawiciele krajowego mechanizmu prewencji zwrócili uwagę na: (1) problematykę umieszczania osób transpłciowych w jednostkach penitencjarnych; (2) sytuację osób niesamodzielnych, przewlekle somatycznie chorych oraz starszych w jednostkach penitencjarnych; (3) badania lekarskie osób umieszczonych w jednostkach penitencjarnych oraz problem braku procedur w przypadku zgłaszania tortur i dokumentowania obrażeń; (4) aktywność osób tymczasowo aresztowanych oraz (5) powierzchnię celi mieszkalnej. Warto zwrócić uwagę przede wszystkim na dwa pierwsze problemy, albowiem ich analiza w raporcie KMPT została uzupełniona o obserwacje odnoszące się do konkretnych osób odbywających karę pozbawienia wolności w ZK Barczewo.
Podczas kontroli przedstawiciele KMPT spotkali się z przebywającą w zakładzie transpłciową kobietą, która od 2013 r. jest pozbawiona wolności, a od 2018 r. pozostaje w procesie korekty płci. Wskazano, że osadzona była wielokrotnie przenoszona między zakładam, a ZK Barczewo jest trzynastą jednostką, w której przebywa. Krajowy mechanizm prewencji zgłosił zastrzeżenia co do zapewniania jej odpowiednich warunków odbywania kary pozbawienia wolności, w tym leczenia. W raporcie wskazano, że sytuacja kobiety pozostaje pod nadzorem Rzecznika Praw Obywatelskich od kilku lat, a jej sprawa zawisła przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka, do której RPO sporządził opinię amicus curiae. Delegacja KMPT zwróciła uwagę, że kobieta jest izolowana od pozostałych osadzonych. W ZK Barczewo została zakwaterowana na oddziale dla osób niebezpiecznych, mimo braku przesłanek zakwalifikowania jej do tego typu osadzonych. Krajowy mechanizm prewencji ustalił, że wieloletnia izolacja osadzonej miała niekorzystny wpływ na jej stan psychiczny i samopoczucie. Z raportu KMPT wynika, że osadzona poddawana jest kontroli osobistej, polegającej również na zdjęciu bielizny, przez funkcjonariuszy płci męskiej. Wobec dokonanych obserwacji RPO i KMPT wskazali, że zachodzi pilna potrzeba wprowadzenia systemowych rozwiązań oraz zmian w postępowaniu z osobami należącymi do społeczności LGBT+ w polskich jednostkach penitencjarnych. W raporcie sformułowano otwarty katalog obszarów, które wymagają wprowadzenia zmian, obejmujący: zawieranie w ewidencji osadzonych informacji o tożsamości płciowej, warunki zakwaterowania i reżim, kontrole osobiste, leczenie i terapię, używanie zaimków, wizerunek oraz szkolenia personelu.
Jako drugi problem o charakterze systemowym wskazano sytuację osób niesamodzielnych, przewlekle somatycznie chorych oraz starszych w jednostkach penitencjarnych. Przedstawiciele KMPT opisali przypadek 78-letniego mężczyzny przebywającego w ZK Barczewo w dniu wizytacji, który ze względu na swój stan zdrowia wymaga całodobowej opieki innych osób oraz leczenia w szpitalu dla przewlekle chorych. Mimo to, osadzony przebywa w standardowej celi, bez prysznica. Delegacja KMPT zaleciła dyrektorowi Zakładu umieszczenie osadzonego w Oddziale dla Przewlekle Chorych w Zakładzie Karnym w Czernem (jest to jedyny taki oddział w Polsce). Krajowy mechanizm prewencji wskazał, że przebywanie osób przewlekle somatycznie chorych w standardowych warunkach prowadzi do obarczania obowiązkiem codziennej opieki nad skazanymi ich współosadzonych, co zależne jest od ich dobrej woli, a ponadto, co stwierdził Europejski Trybunał Praw Człowieka, prowadzi do poczucia niepokoju i niższości u chorego osadzonego. KMPT zwrócił również uwagę na problem braku w jednostkach penitencjarnych personelu wyspecjalizowanego w opiece nad osobami przewlekle chorymi oraz nieodpowiednie warunki bytowe, w tym bariery architektoniczne oraz brak lub niedostateczne udogodnienia w celach mieszkalnych.
W końcowej części raportu KMPT sformułowano zalecenia adresowane do Dyrektora Zakładu Karnego w Barczewie oraz Dyrektora Okręgowego SW w Olsztynie. Dyrektorowi ZK Barczewo zarekomendowano: (1) natychmiastowe podjęcie działań w zakresie wyjaśnienia i wyeliminowania w jednostce tortur i innych form złego traktowania oraz powiadomienie RPO o podjętych działaniach; (2) wdrożenie mechanizmów monitorowania pracy personelu oraz zwrócenie uwagi personelowi zakładu, że stosowanie przemocy wobec osadzonych jest niedopuszczalne; (3) przeprowadzenie określonych programów szkoleniowych; (4) wdrożenie standardów dotyczących postępowania z osobami LGBT+; (5) zlikwidowanie cel 16 osobowych i 15 osobowej; (6) wprowadzenie wskazanych standardów postępowania z osadzonymi będącymi cudzoziemcami; (7) wzmocnienie kadry zakładu o dodatkowego psychologa oraz uzupełnienie wakatów w dziale ochrony i służby zdrowia; (8) poprawę warunków bytowych we wskazanym zakresie oraz (9) udzielenie informacji na temat działań podjętych w związku z sytuacją chorego somatycznie osadzonego. Z kolei Dyrektorowi Okręgowemu SW w Olsztynie zalecono: (1) przeprowadzenie kompleksowej kontroli Zakładu; (2) podjęcie działań naprawczych w związku z trudną atmosferą w Zakładzie; (3) przeprowadzenie wzmożonego nadzoru nad Zakładem oraz (4) zapewnienie dyrektorowi Zakładu Karnego w Barczewie środków finansowych na realizację zaleceń.
W dniu 2 stycznia 2023 r. na stronie Biura RPO pojawiła się informacja o tym, że podczas wizytacji przeprowadzonej w ZK Barczewo mogło dojść do sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa pracownika KMPT, albowiem przez ponad 15 minut nie miał on możliwości opuszczenia pomieszczenia w oddziale dla niebezpiecznych osadzonych, w którym przebywał z więźniem, ponieważ funkcjonariusze SW nie reagowali na instalację przyzywową oraz gesty w kierunku kamery monitorującej pomieszczenie. W ocenie RPO doszło nie tylko do spowodowania zagrożenia dla bezpieczeństwa pracownika KMPT, ale również do jego poniżenia. W związku z tą sprawą RPO Marcin Wiącek zwrócił się do ministra sprawiedliwości o zbadanie incydentu.
4. Podsumowanie
Przedstawione w raporcie KMPT wnioski z wizytacji budzą poważne zaniepokojenie w kontekście realizacji standardów ochrony osób pozbawionych wolności przed torturami oraz innymi formami złego traktowania i karania. W ZK Barczewo dostrzeżono również skutki trwających od lat systemowych problemów polskiego więziennictwa.
Raport KMPT z wizytacji stanowi dowód na to, że funkcjonowanie krajowych mechanizmów prewencji może stanowić skuteczne narzędzie zapobiegania torturom. W związku z raportem skierowano do organów ścigania tylko jedno zawiadomienie o możliwości popełnienia przestępstwa (dotyczące podtapiania więźnia), jednak zidentyfikowano wiele zagrożeń, które – o ile nie zostaną wyeliminowane – mogą prowadzić w przyszłości do kolejnych przypadków tortur oraz innych form złego traktowania.
Z pewnością ZK w Barczewie będzie w przyszłości ponownie kontrolowany przez KMPT w ramach rewizytacji w celu zweryfikowania czy zalecenia sformułowane przez krajowy mechanizm prewencji zostały wdrożone. Podczas konferencji prasowej w Biurze RPO przeprowadzonej w związku z raportem KMPT zapowiedziano dalszy ciąg sprawy, albowiem po publikacji raportu do Biura zaczęły spływać skargi dotyczące nieprawidłowości w wizytowanym zakładzie karnym.
W kontekście wizytacji przeprowadzonej przez KMPT w Barczewie poważny niepokój budzą dostrzeżone przez mechanizm nieprawidłowości, ale również fakt, że personel wizytowanej jednostki utrudniał przedstawicielom krajowego mechanizmu prewencji wykonywanie swoich zadań. Jako niedopuszczalne należy uznać wypytywanie skazanych na okoliczności rozmów z delegacją KMPT oraz niereagowanie na sygnalizowaną potrzebę opuszczenia pomieszczenia, w którym członek KMPT przebywał z osadzonym.
Joanna Grygiel
[[1]] Dz. U. z 2007 r. Nr 30, poz. 192. Pełna nazwa dokumentu to: Protokół fakultatywny do Konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania. Skrót „OPCAT” pochodzi do angielskiej nazwy dokumentu, tj. Optional Protocol to the Convention against Torture and Other Cruel, Inhuman or Degrading Treatment or Punishment.
[2] Posługuję się określeniem „inne formy złego traktowania” odnosząc się do „innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania”.
[3] Zgodnie z treścią OPCAT „miejscami pozbawienia wolności” są miejsca, w których przebywają osoby pozbawione wolności na mocy polecenia jakiejkolwiek władzy sądowej, administracyjnej lub innej, którego nie mogą opuścić z własnej woli (art. 4 ust. 2 OPCAT). Oznacza to, że termin ten należy interpretować szeroko, a miejscami pozbawienia wolności są to nie tylko zakłady karne oraz areszty, ale również zakłady poprawcze, młodzieżowe ośrodki wychowawcze, ośrodki strzeżone dla cudzoziemców, domy opieki społecznej, szpitale psychiatryczne itd.
[4] Na temat niezależności krajowych mechanizmów prewencji zob.: J. Grygiel, Gwarancje niezależności krajowych mechanizmów prewencji powołanych na podstawie OPCAT, PWPM 2021, vol. XIX, s. 95-119.
[5] Zob. np. Albania, Austria, Azerbejdżan, Bułgaria, Kostaryka, Chorwacja, Cypr, Czechy, Dania, Ekwador, Finlandia, Gruzja, Węgry, Islandia, Kazachstan, Czarnogóra, Norwegia, Polska, Słowenia i Ukraina.
[6] Zob. np. Brazylia, Kambodża, Chile, Francja, Honduras, Włochy, Kirgistan, Liban, Lichtenstein, Malta, Mauretania oraz Holandia.
[7] Zob. np. Niemcy i Holandia.
[8] Dz.U. z 2007 r. Nr 30, poz. 192.
[9] Pismo Podsekretarza Stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości do Rzecznika Praw Obywatelskich z dnia 18 stycznia 2008 r.
[10] Zob. art. 1 ust. 4 ustawy z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich (tekst jedn.: Dz.U. z 2020 r. poz. 627).
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz