Konieczność jakościowej zmiany w zarządzaniu MTK – list CICJ do polskiego MSZ

28 lutego 2024 roku, the Coalition for International Criminal Justice (CICJ) skierowała list do polskiej ambasadorki w Holandii, Pani Margarety Kassangana, która objęła to stanowisko po Marcinie Czepelaku w 2023 roku. Co więcej, to właśnie przedstawicielka Polski, w dniu 4 grudnia 2023 roku, została wybrana do nowego składu biura Zgromadzenia Państw-Stron jako wiceprzewodnicząca. List ten stanowi wezwanie do przemyślenia przez Polskę ewentualnych zmian w podejściu do Międzynarodowego Trybunału Karnego (MTK) i jest częścią szerszej strategii skierowanej do wszystkich Państw-Stron Statutu Rzymskiego.

Opierając się na raporcie Independent Expert Review z 2023 roku, CICJ podkreśla, że ustanowienie rozbudowanego systemu zarządzania przez Państwa-Strony nie wystarcza ani nie jest trafnym rozwiązaniem dla problemów, z którymi boryka się MTK jako tak duża struktura sądowa, posiadająca skomplikowany budżet i stojąca przed wyzwaniami związanymi z wprowadzaniem nowych technologii. Konieczne jest podejmowanie proaktywnych działań i kierowanie "właściwych pytań, dotyczących istotnych kwestii, we właściwym czasie" w celu skutecznej adaptacji do zmieniającego się otoczenia.

Pomimo zjednoczenia państw, w tym również tych spoza Stron Statutu, oraz przeznaczenia zasobów na postępowania MTK w sprawie Ukrainy, sytuacja ta ujawniła długo komentowane problemy:

1. Stosowanie podwójnych standardów: tu odsyłam do tekstu Patryka Labudy, który kompleksowo opisuje krytykę Globalnego Południa i jej kontekst. 
2. Niewydolność finansowa: tu podkreśla się, że państwa skierowały ponad 60 prokuratorów do postępowania prowadzonego przez MTK, podczas gdy ich wynagrodzenie jest pięciokrotnie wyższe niż wynagrodzenie prokuratorów w Ukrainie. Zachęca się zatem do rozważenia bezpośredniej delegacji krajowych przedstawicieli jako potencjalnie skuteczniejszą alternatywę wspierania systemu ukraińskiego. 
3. Brak przepływu dobrych praktyk i know-how: w kontekście "pozytywnej komplementarności" i ograniczeń związanych z prowadzeniem szkoleń przez personel OTP, wyzwania związane z przekazem wiedzy między MTK a krajowymi prokuraturami mają swoje implikacje. Doświadczenie krajowych postępowań w sprawie Ukrainy pokazuje, że nie wszystkie Państw-Strony posiadają wyspecjalizowany personel do skutecznego prowadzenia śledztw w sprawie zbrodni międzynarodowych. 
4. Brak zainteresowania technologiczną ewolucją, której przykładem jest wprowadzenie OTPLink i projektu Harmony, jest szczególnie alarmująca, zwłaszcza że wybrane przez MTK przedsiębiorstwa (Microsoft, Relativity) mają siedziby w Stanach Zjednoczonych. Usługi chmurowe włączone do działalności MTK mogą być zatem narażone na naciski prawne i polityczne ze strony tego państwa, które nie jest stroną Statutu.
5. Nieprzemyślane decyzje organizacyjne i kadrowe wymagają głębszej refleksji, aby uniknąć potencjalnych problemów związanych z efektywnością MTK.

To właśnie ostatni punkt stanowi główny temat omawianego listu do Polski. Autorzy podkreślają (bez wskazywania konkretnych państw) że, decyzje państw dotyczące wyboru personelu delegowanego do MTK, negatywnie wpływają nie tylko na percepcję akceptowalnych standardów profesjonalizmu w tak wyjątkowym obszarze jak MTK, lecz także mają długotrwałe konsekwencje w postaci nieefektywnych działań OTP. Podano, między innymi, że około 10% personelu OTP powinno ustąpić, aby sprostać standardom odpowiednim dla stałej międzynarodowej prokuratury. Jest to szczególnie ważne w kontekście programu reform, który ogłosił obecny Prokurator Khan, widząc MTK jako "centralny sąd" („HubCourt”) wspierający państwa w osądzaniu zbrodni objętych Statutem Rzymskim, a sam skupiający się jedynie na sprawach, w których państwa są nieaktywne, niechętne lub niezdolne do ich prowadzenia.

Poza kwestią związaną z personelem prawnym, list odnosi się również do obsadzania stanowisk dyplomatycznych. Podkreśla się, że typowe rotacje dyplomatów co trzy lub cztery lata prowadzą do tego, że dyplomaci nie są w stanie skutecznie pełnić swoich funkcji. Okres ten wystarcza jedynie na zaznajomienie się z charakterystyką działalności MTK, ale gdy dyplomata zaczyna pełniej rozumieć i zdobywać odpowiednie doświadczenie, często jest przenoszony na kolejne stanowisko.

W związku z powyższym, CICJ apeluje do wszystkich Państw-Stron o uwzględnianie w swoich delegacjach do Zgromadzenia profesjonalnych i niezależnych ekspertów z obszaru administracji publicznej oraz wymiaru sprawiedliwości. Dodatkowo, zwraca uwagę, że zmieniający się sposób funkcjonowania międzynarodowych sądów od lat 90. wymaga równoczesnej ewolucji w zakresie ich zarządzania. Eksperci o wszechstronnych umiejętnościach powinni mieć możliwość aktywnego uczestnictwa w kwestiach takich jak proces budżetowy czy nadzór nad aspektami technicznymi. Brak tej zmiany może skutkować utrzymaniem lub nawet pogłębieniem zidentyfikowanych problemów. 

Autorka wpisu wyraża nadzieję, że nowy skład rządu w Polsce otworzy nowy rozdział dla polskiej dyplomacji. A w rezultacie, aktywnie zaangażuje się w międzynarodowe inicjatywy mające na celu skuteczną i wspólną walkę z bezkarnością oraz naruszaniem podstawowych wartości chronionych prawem.