Guest post: Desperate Times Call for Desperate Measures? Kilka refleksji po wyroku ETPCz w sprawie Verein KlimaSeniorinnen Schweiz i Inni v. Szwajcaria

W ostatnich dniach Trybunał w Strasburgu wydał szeroko oczekiwane orzeczenie dotyczące pozytywnych zobowiązań państw odnośnie do zachodzących zmian klimatu i ich skutków[i]. Wywołało ono już pierwsze, zasadniczo entuzjastyczne, komentarze[ii], w tym na Blogu PPM.[iii] Poniższy krótki komentarz ma na celu skrótowe zaprezentowanie subiektywnie najistotniejszych fragmentów orzeczenia, które w wielu aspektach odchodzi od ustalonej interpretacji EKPCz, zaś nie zostały poruszone we wcześniej opublikowanym poście.

1. Odwołanie do konsensusu nauk przyrodniczych przy ustalaniu marginesu swobody uznania państw.

Doktryna margin of appreciation stanowi jedną z podstawowych reguł interpretacyjnych EKPCz stworzonych przez Trybunał. Obecna przykładowo w sprawie Handyside v. ZK, jak również wprowadzona przez państwa-strony do Protokołu nr 15 do Konwencji. Jednym z jej elementów jest zasada Europejskiego konsensusu. Co do zasady, państwa Konwencji mogą interpretować i stosować ją w sposób zgodny z lokalnymi tradycjami, wymaganiami polityki, większościowymi poglądami; jednakże, jeżeli większość pozostałych stron EKPCz wyraża zbliżone postawy na daną sprawę dotyczącą praw człowieka, zakres swobody uznania dostępny organom krajowym zostaje proporcjonalnie ograniczony[iv]. Innymi słowy, ewolucja polityk państw europejskich wpływa na ewolucję orzecznictwa ETPCz.

W sprawie Verein KlimaSeniorinnen Schweiz, Trybunał w rozbudowany sposób odwołał się do prawa międzynarodowego w kontekście zmian klimatu, w tym m.in.: do porządku UNFCCC, rezolucji organów i ciał ONZ, Konwencji z Aarhus, prawa UE, oraz do niedawnych orzeczeń krajowych dotyczących polityk klimatycznych  (ust. 133-272). Co jednak istotne, Trybunał również bardzo szeroko odniósł się w tym kontekście do konsensusu nauk przyrodniczych odnośnie do zachodzenia, antropogenicznego pochodzenia oraz powagi zmian klimatycznych (ust. 64-120)[v]. ETPCz w szczególności polegał na opinii IPCC, międzyrządowego organu eksperckiego badającego globalne ocieplenie.

Powoływanie się przez ETPCz na właściwe prawo międzynarodowe nie jest nowością – ETPCz regularnie powoływał się na nie w swojej interpretacji[vi]. Tymczasem, odwołanie do nauk przyrodniczych ma istotne znaczenie dla przyszłych orzeczeń w omawianej problematyce. W tradycyjnym ujęciu Europejskiego konsensusu, powszechna zmiana polityki państw w danej sprawie X, zazwyczaj prowadziła do zmiany zakresu swobody uznania państw w sprawie X. Przykładowo, w niedawnym wyroku Fedotova i in. v. Rosji, Trybunał, po przeprowadzeniu przeglądu praktyki państw Rady Europy, zmienił wcześniejsze stanowisko dotyczące zobowiązań państw w kontekście związków partnerskich par jednopłciowych.[vii] Wnioskowanie będzie inne, gdy do powyższej reguły dodamy dodatkową przesłankę - konsensus naukowców na sprawę X. Jeżeli zgodnie z wcześniejszym konsensusem europejskim, oraz zgodnością nauki na sprawę X, zakres swobody uznania został określony przez Trybunał w sposób X_1, to zmiana konsensusu Europejskiego niekoniecznie skończy się innym określeniem swobody uznania – i w efekcie, zakres X₁ będzie dalej obowiązywał, utrzymując wcześniejszy standard. Przykładowo, nawet zakładając gwałtowne wycofanie się wszystkich państw Europy ze swoich zobowiązań klimatycznych, czy zupełne odrzucenie działań mitygacyjnych i adaptacyjnych,  z uwagi na naukowy konsensus dotyczący zmian klimatu, zakres marginesu swobody uznania państw zakreślony w tym wyroku dalej będzie miał szansę obowiązywać.  W ten sposób ETPCz (w czarniejszych scenariuszach) może okazać się ostoją naukowości podczas przypływu antynaukowych postaw klimatycznych. Pytanie – czy to odwołanie do konsensusu nauki będzie przełożone na inne przedmioty skarg, takich jak aborcja, zapłodnienie in vitro, prawa osób nieheteronormatywnych?

2. Przyznanie organizacjom pozarządowym locus standi w sprawach o naruszenie praw człowieka w kontekście zmian klimatu

Klasyczne pytanie na egzaminach z prawa międzynarodowego publicznego dotyczy możliwości złożenia skargi do ETPCz przez organizację pozarządową. Pomimo istotnego znaczenia dla społeczeństwa obywatelskiego, zgodnie z dotychczasowym orzecznictwem NGO mogły składać skargi do Trybunału tylko, jeżeli one lub osoby przez nie reprezentowane, były ofiarą naruszenia ich praw konwencyjnych (art. 34, 35(2)(b) EKPCz). Taka interpretacja wynikała z okoliczności, iż EKPCz nie przewiduje możliwości złożenia actio popularis na abstrakcyjne naruszenie praw jednostki. W szeregu spraw (cytowanych zresztą w wyroku, ust. 474-477) Trybunał rozwinął tę interpretację. Omawiane orzeczenie idzie jednak krok dalej. Seniorki dotknięte skutkami zmian klimatu (konkretnie falami gorąca oraz wyższą średnią temperaturą) nie spełniły przesłanek uzyskania statusu ofiary, upraszczając, z powodu niedostatecznej intensywności ich doświadczeń, jak również możliwości zmniejszenia tychże poprzez indywidualne metody adaptacji (ust. 527-535). Jednakże, biorąc pod uwagę specyfikę zmian klimatu, a jednocześnie konieczność podejmowania działań mitygacyjnych oraz adaptacyjnych już teraz, ETPCz przyznał tytułowej Verein KlimaSeniorinnen Schweiz locus standi. Wywiódł jednocześnie generalne reguły na potrzeby przyszłych podobnych spraw z zakresu potencjalnego zaniechania państwa w kontekście powzięcia adekwatnych działań w celu ochrony jednostek przed negatywnymi skutkami zmian klimatu na ludzkie zdrowie i życie (ust. 502, 521-526). Wspomniane reguły wymienione w  par. 502 to:

- dana organizacja musi funkcjonować zgodnie z prawem o, w danej jurysdykcji lub mieć zdolność do wnoszenia spraw przed organy krajowe,

- musi wykazać, iż dąży do konkretnego celu, zgodnie ze swoimi statutowymi zadaniami, w zakresie ochrony praw człowieka jej członków lub innych jednostek dotkniętych (zmianami klimatu – przyp. aut.) w danej jurysdykcji, zarówno samodzielnie, jak również poprzez prowadzenie zbiorowych działań na rzecz ochrony wspomnianych praw przed zagrożeniami wynikającymi ze zmian klimatu,

- musi wykazać, iż może być uznana za wyspecjalizowaną oraz reprezentatywną, tak aby mogła działać na rzecz swoich członków lub innych jednostek dotkniętych (zmianami klimatu – przyp. aut.) w danej jurysdykcji, które są narażone na konkretne zagrożenia lub negatywne skutki zmian klimatu na ich życie, zdrowie, lub dobrobyt, w zakresie w jakim są chronione przez Konwencję.

Taka decyzja Trybunału, choć daleko idąca, jest oparta na przekonujących argumentach. Organizacje pozarządowe mają zdecydowanie większe możliwości finansowe, logistyczne, merytoryczne, we wnoszeniu skarg i wniosków przed krajowe oraz międzynarodowe organy, aniżeli jednostki reprezentowane przez pojedynczych prawników[viii]. Należy oczywiście pamiętać, iż, rozszerzenie locus standi idzie wbrew literalnej interpretacji Konwencji, jak również prawdopodobnie zwiększy ilość spraw wpływających do już obciążonego Trybunału. Wydaje się to jednak uzasadnionym kosztem, jaki ETPCz musi ponieść, w celu zapewnienia efektywnej ochrony praw konwencyjnych w kontekście narastających zmian klimatycznych.

3. Odwołania do praw przyszłych pokoleń.

W omawianym wyroku Trybunał kilkakrotnie stwierdził, iż decyzje w sprawach klimatycznych wpływają nie tylko na prawa i obowiązki żyjących, lecz również prawa i obowiązki przyszłych pokoleń (ust. 419-420, 490, 521, 549). Pierwszy raz podobne stwierdzenie w dyskursie międzynarodowym, iż dobrostan przyszłych ludzi winien być również wzięty pod uwagę przez światowych decydentów, pojawiło się w Raporcie Brundtland, ponad 30 lat po uchwaleniu EKPCz.[ix] W kontekście zmian klimatu, toczy się obecnie burzliwa dyskusja odnośnie do włączania interesów przyszłych pokoleń do prawnych i politycznych wyborów dnia dzisiejszego.[x] Nie ma literalnej normy w Konwencji, która  pozwalałaby Trybunałowi stwierdzić naruszenie praw przyszłych pokoleń. Jednakże ETPCz co najmniej dwukrotnie wykorzystał odwołanie do tychże: najpierw, aby jeszcze silniej uzasadnić przyznanie organizacji Verein Klimaseniorinnen Schweiz locus standi (ust. 521), zaś później, we fragmencie, w którym uzasadniał  konieczności podjęcia przez Szwajcarię natychmiastowych działań w kierunku ograniczenia emisji oraz wyznaczenia adekwatnych średnioterminowych celów redukcji emisji gazów cieplarnianych, aby doprowadzić do 2050 roku do neutralności emisyjnej (ust. 549). Innymi słowy, Trybunał odwołał się do praw przyszłych pokoleń, aby częściowo uzasadnić odejście od dotychczasowego rozumienia norm dotyczących locus standi oraz statusu ofiary, jak również w kontekście oceny zobowiązań prawnoczłowieczych Szwajcarii w kontekście zmian klimatu.

4. Podsumowanie

Powyższe rozważania żadną miarą nie wyczerpują pytań, jakie pozostają po tym wyroku. Czy w kontekście zmian klimatu obowiązuje doktryna Bankovic? Jak na zakres zobowiązań i marginesu swobody uznania winny wpływać referenda ogólnokrajowe? Jak nie-obywatele (w szczególności migranci klimatyczni) mogą bronić swoich praw w ETPCz? Być może odpowiedzi na nie poznamy w przyszłości. Możliwe, iż do części z nich odniesie się MTS w nadchodzącej Opinii Doradczej dotyczącej zobowiązań prawnomiędzynarodowych państw w związku ze zmianami klimatu – kolejne wydarzenie, na jakie doktryna dziś z niecierpliwością czeka.[xi]  Jednak bez względu na  dzisiejszą ocenę omawianego orzeczenia, należy odtąd brać je pod uwagę podczas analizy zobowiązań klimatycznych w kontekście praw jednostki.

 

Autor: mgr Szymon Kucharski (S.K.J.)

Szkoła Doktorska Nauk Społecznych UJ

---

[i] Wyrok ETPCz z dnia 09.04.2024 r., w sprawie Verein KlimaSeniorinnen Schweiz i Inni v. Szwajcaria, nr skargi 53600/20, dalej „Verein KlimaSeniorinnen Schweiz”.

[ii] Sandra Arntz, Jasper Krommendijk, Historic and Unprecedented. Climate Justice in Strasbourg Verfassungsblog.de, 09.04.2024, https://verfassungsblog.de/historic-and-unprecedented/ (dostęp 11.04.2024); Marko Milanovic, A Quick Take on the European Court’s Climate Change Judgments ejiltalk.org, 09.04.2024, https://www.ejiltalk.org/a-quick-take-on-the-european-courts-climate-change-judgments/ (dostęp 11.04.2024.

[iii] Julia Kapelańska-Pręgowska, Guest post. Pierwsze orzeczenie ETPC w sprawach klimatycznych, przegladpm.blogspot.com, 10.04.2024, https://przegladpm.blogspot.com/2024/04/guest-post-pierwsze-orzeczenia-etpc-w.html (dostęp 11.04.2024).

[iv] Ignacio de la Rasilla del Moral, The Increasingly Marginal Appreciation of the Margin-of-Appreciation Doctrine, (2006) 7 German Law Journal 6, s. 619.

[v] James Powell, Scientists Reach 100% Consensus on Anthropogenic Global Warming (2017) 37 Bulletin of Science, Technology & Society 4, s. 183-184.

[vi] Por. Wyrok ETPCz z dnia 21 lutego 1975 r., w sprawie Golder v. ZK, nr skargi . 4451/70, ust. 34-36.

[vii] Wyrok ETPCz z dnia 17 stycznia 2023 r., w sprawie Fedotova i in. v. Rosja, nr skarg 40792/10 30538/14 43439/14, ust. 166-177. Przy czym argumenty o zmianie konsensusu Europejskiego w tej akurat sprawie trudno uznać za w pełni przekonujące.

[viii] O czym świadczy choćby znaczna suma kosztów powołana przez skarżących w omawianej sprawie, ust. 648-650.

[ix] Report of the World Commission on Environment and Development: Our Common Future, ust. 25-26.

[x] Autor niniejszego wpisu powiela stanowisko dr. Petera Lawrence’a, wedle którego nie da się dyskutować o polityce klimatycznej bez uwzględniania praw osób, które realnie zmian klimatu w pełnej sile doświadczą. Zob. Peter Lawrence, International Law Must Respond to the Reality of Future Generations: A Reply to Stephen Humphreys, (2023) 34 European Journal of International Law 4, s. 669–682.

[xi] Obecny stan procedury wydania Opinii Doradczej w tej sprawie, zob. https://www.icj-cij.org/case/187 (dostęp 15.04.2024). 

[1] Wyrok ETPCz z dnia 09.04.2024 r., w sprawie Verein KlimaSeniorinnen Schweiz i Inni v. Szwajcaria, nr skargi 53600/20, dalej „Verein KlimaSeniorinnen Schweiz”.

[1] Sandra Arntz, Jasper Krommendijk, Historic and Unprecedented. Climate Justice in Strasbourg Verfassungsblog.de, 09.04.2024, https://verfassungsblog.de/historic-and-unprecedented/ (dostęp 11.04.2024); Marko Milanovic, A Quick Take on the European Court’s Climate Change Judgments ejiltalk.org, 09.04.2024, https://www.ejiltalk.org/a-quick-take-on-the-european-courts-climate-change-judgments/ (dostęp 11.04.2024.

[1] Julia Kapelańska-Pręgowska, Guest post. Pierwsze orzeczenie ETPC w sprawach klimatycznych, przegladpm.blogspot.com, 10.04.2024, https://przegladpm.blogspot.com/2024/04/guest-post-pierwsze-orzeczenia-etpc-w.html (dostęp 11.04.2024).

[1] Ignacio de la Rasilla del Moral, The Increasingly Marginal Appreciation of the Margin-of-Appreciation Doctrine, (2006) 7 German Law Journal 6, s. 619.

[1] James Powell, Scientists Reach 100% Consensus on Anthropogenic Global Warming (2017) 37 Bulletin of Science, Technology & Society 4, s. 183-184.

[1] Por. Wyrok ETPCz z dnia 21 lutego 1975 r., w sprawie Golder v. ZK, nr skargi . 4451/70, ust. 34-36.

[1] Wyrok ETPCz z dnia 17 stycznia 2023 r., w sprawie Fedotova i in. v. Rosja, nr skarg 40792/10 30538/14 43439/14, ust. 166-177. Przy czym argumenty o zmianie konsensusu Europejskiego w tej akurat sprawie trudno uznać za w pełni przekonujące.

[1] O czym świadczy choćby znaczna suma kosztów powołana przez skarżących w omawianej sprawie, ust. 648-650.

[1] Report of the World Commission on Environment and Development: Our Common Future, ust. 25-26.

[1] Autor niniejszego wpisu powiela stanowisko dr. Petera Lawrence’a, wedle którego nie da się dyskutować o polityce klimatycznej bez uwzględniania praw osób, które realnie zmian klimatu w pełnej sile doświadczą. Zob. Peter Lawrence, International Law Must Respond to the Reality of Future Generations: A Reply to Stephen Humphreys, (2023) 34 European Journal of International Law 4, s. 669–682.

[1] Obecny stan procedury wydania Opinii Doradczej w tej sprawie, zob. https://www.icj-cij.org/case/187 (dostęp 15.04.2024).