W 1987 r. John H. Holland, pisząc o systemach złożonych, przedstawił następujący pogląd:
“(...) systems usually generate implicit internal models of their environments, models progressively revised and improved as the system accumulates experience. The systems learn. Consider the progressive improvements of the immune system when faced with antigens, and the fact that one can infer much about the system’s environment and history by looking at the antigen population. This ability to infer something of a system’s environment and history from its changing internal organization is the diagnostic feature of an implicit internal model. The models encountered are usually prescriptive—they specify preferred responses to given environmental states—but, for more complex systems (the central nervous system, for example), they may also be more broadly predictive, specifying the results of alternative courses of action.” (Complex Adaptive Systems: A Primer, Holland, John. H [w:] Worlds Hidden in Plain Sight: The Evolving Idea of Complexity at the Santa Fe Institute, 1984–2019 (Compass), Krakauer, David C. (ed.), SFI Press. Kindle Edition. str. 4-5)
Powyższy fragment tylko pozornie jest odległy od nauki prawa, którą zdominowały metody dogmatyczno- i teoretycznoprawna. Często zapomina się, że prawo jest nie tylko sztuką, ale i systemem norm wyrażających dyrektywy postępowania. Ich celem jest wprowadzać bezpieczeństwo, przewidywalność i ład w kontaktach międzyludzkich, na co wskazuje choćby S. Wronkowska pisząc o zasadach dobrej legislacji (Zob. S. Wronkowska, Na czym polega dobra legislacja? Przegląd Legislacyjny 1/2002, ss. 9-24). Zatem podobnie jak w innych systemach, również w prawie istnieją wewnętrzne modele oparte o mierzalne parametry, które pozwalają na diagnozowanie stanu systemu, a pośrednio także rzeczywistości, w której ten system funkcjonuje.
Warstwy w aktach prawnych
Nasze doświadczenie zawodowe każe postrzegać akty prawne (nie tylko normatywne), jako posiadające przynajmniej dwie warstwy. Pierwsza z nich to oczywiście tekst podlegający interpretacji i będący głównym obiektem badań nauki prawa. Jednak z aktem prawnym nierozerwalnie powiązana jest również warstwa metadanych. Pozwalają one nie tylko porządkować i klasyfikować akty, ale też stanowią materiał do wykonywania badań ilościowych i statystycznych. Owa warstwa metadanych aktu prawnego traktowana jest raczej narzędziowo i na ogół pomijana w badaniach nad prawem. Trudno uznać to podejście za prawidłowe. Analizy ilościowe mogą i powinny stanowić dodatkowy sposób potwierdzania prawdziwości tez sformułowanych z wykorzystaniem metod dominujących w nauce prawa (oczywiście tam, gdzie jest to możliwe). Dzięki temu poglądy, które uznawane były do tej pory za bezdyskusyjne ze względu na autorytet ich twórców, mogą zostać ukazane w zupełnie nowym świetle i skonfrontowane z bardziej obiektywnym obrazem rzeczywistości.
Sprawdzone metody
Metadane stanowią w większości wartości mierzalne; w szczególności dotyczy to dat opisujących akty prawne i określanych na tej podstawie terminów. Także relacje między aktami oraz ocena ich obowiązywania pozwala na przypisywanie aktów do pewnych grup i ustalanie ich liczebności. Otwiera to drogę do stosowania różnego rodzaju metod statystycznych w celu badania zjawisk zachodzących w systemie prawa. W rezultacie badania ilościowe mogą pozwolić na analizę poprawności tworzenia i funkcjonowania prawa z formalnego punktu widzenia, nawet przy pewnym oderwaniu od dogmatyki czy teorii prawa.
Osoby sceptyczne wobec takiego podejścia powinny pamiętać, że te same metody statystyczne wykorzystywane są przy prowadzeniu np. badań klinicznych z zakresu medycyny czy farmacji. Skoro więc uzyskane przy ich pomocy wyniki są akceptowane w dziedzinie nauk skupiających się na tak istotnych wartościach jak życie i zdrowie, tym bardziej metody te mogą być pomocne w nauce prawa badającej szeroko rozumiane relacje między jednostkami oraz w społeczeństwie.
Nakazy i prognozy
Zastosowanie metod statystycznych ułatwia spojrzenie na prawo jako na całość, na system. Nawiązując do przytoczonego wyżej fragmentu, system ten w znacznej mierze składa się z modeli nakazowych (ang. prescriptive) czyli oczekiwanych wzorców zachowania. Metody statystyczne pozwalają stwierdzić, jak daleko rzeczywiste zachowania odbiegają od tych nakazów, a więc umożliwiają diagnozowanie systemu. Jako że w obserwacjach tych wykorzystuje się wartości mierzalne, zwiększa to ich obiektywizm, a zmniejsza naleciałości doktrynalne. Bardzo prawdopodobne jednak, że przy odpowiedniej ilości danych i dzięki nowoczesnej technologii metody statystyczne zaczną pełnić także rolę predyktywną (ang. predictive). Opierając się na zidentyfikowanych wzorcach możliwe będzie przewidywanie i korygowanie zawczasu negatywnych zjawisk. Jako przykład można wskazać stosowanie nakazu sformułowanego w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, by okres vacatio legis był odpowiedniej długości. Należy pamiętać, że ustanowiony w art. 4 ustawy z dnia 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych (t.j. Dz. U. z 2019 r. poz. 1461) termin 14 dni to wartość domyślna i swego rodzaju minimum. Bez wątpienia ocena, czy przyjęty okres spoczywania prawa jest odpowiedni, powinna zachodzić indywidualnie dla każdego przypadku. Nie ma jednak przeszkód, by w procesie decyzyjnym wspierać się obiektywnymi informacjami np. w ilu i jakiego typu relacjach znajduje się dany akt prawny, ile wynosi mediana vacatio legis dla aktów normatywnych w danej gałęzi prawa czy wreszcie ile nowych regulacji zacznie obowiązywać w zbliżonym czasie. Ta ostatnia liczba wydaje się być szczególnie interesująca. Ustalając vacatio legis aktu normatywnego bierze się pod uwagę przede wszystkim istotność zmian czy stopień skomplikowania nowych regulacji dla tego konkretnego aktu. Najczęściej pomija się fakt, że adresat norm może być dotknięty przez szereg nowelizacji wchodzących w życie w tym samym czasie. W związku z tym vacatio legis odpowiednia dla przypadku, gdy w danym czasie zaczyna obowiązywać tylko jedna zmiana w prawie, może okazać się zupełnie niewystarczająca, gdy jednocześnie takich zmian wejdzie w życie kilka. Nie będzie to jednak możliwe do ustalenia (i ewentualnego skorygowania) bez dokonania odpowiednich analiz ilościowych (więcej rozważań na ten temat można znaleźć w artykułach „Analiza empiryczna długości vacatio legis ustaw i rozporządzeń w praktyce legislacyjnej w latach 1992–2018”, Państwo i Prawo 10/2021 oraz „Analiza statystyczna liczby ustaw i rozporządzeń wchodzących w życie w latach 1992 – 2018 w kontekście zachowania odpowiedniej vacatio legis”, Studia Prawnicze 1(223)(2021) https://czasopisma.inp.pan.pl/index.php/sp/article/view/2117/2228).
Określić regułę
Statystyczne badanie zjawisk zachodzących w prawie może dostarczyć dodatkowych przesłanek do ustalenia znaczenia pojęć nieostrych w konkretnej sytuacji. W tym zakresie współgra z badaniami prowadzonymi przy użyciu metody dogmatycznoprawnej, które (zaryzykujmy to stwierdzenie) skupiają się wynajdywaniu wyjątków od reguł i formułowaniu na tej podstawie oryginalnych wniosków. Koncentracja na wyjątkach od reguły może jednak doprowadzić do sytuacji, gdy obraz samej reguły ulegnie zaciemnieniu. Wówczas dane ilościowe i badania prowadzone z ich wykorzystaniem mogą spełniać dwojaką rolę. Po pierwsze, pozwolą określić pewien zakres wartości, które odwzorowują regułę, a po drugie – pozwolą obiektywnie zdiagnozować rzeczywistość i określić, czy odstępstwo od reguły miało miejsce i w jakim stopniu (jak wspomniano wyżej). Co ważne, w takim ujęciu nie ma konfliktu pomiędzy badaniami prowadzonymi z użyciem różnych metod. Raczej zachodzi tu synergia, stan w którym następuje wzajemne „dostarczanie” tematów badawczych w celu uzyskania pełniejszego obrazu rzeczywistości. Paradoksalnie, pozwala to również na łatwiejsze identyfikowanie i opisywanie wyjątków od reguł.
Praktyka prawa to też liczby
O ile nauka prawa w dużej mierze opiera się na badaniach dogmatycznoprawnych, to praktyka prawa dokonała gwałtownego zwrotu w kierunku metod ilościowych i statystycznych. Większość rozwiązań informatycznych dla prawników, które wykorzystują szeroko rozumiane uczenie maszynowe, opiera się na zamianie tekstu na dane liczbowe, a następnie potwierdzaniu przy użyciu metod statystycznych istnienia określonego faktu np. podobieństwa między dokumentami, istotności użytych argumentów czy istnienia w umowie klauzul niedozwolonych. Umniejszanie znaczenia metod statystycznych w nauce prawa przy jednoczesnym zachwalaniu lub wykorzystywaniu w praktyce prawniczej rozwiązań z zakresu uczenia maszynowego może więc zakrawać na hipokryzję. Bardziej jednak prawdopodobne, że wskazuje na zwykłą ignorancję w temacie, której towarzyszy chęć autopromocji.
Sprawiedliwość to nie algorytm
Na koniec należy podkreślić z całą stanowczością, że statystyka wykorzystywana w nauce i praktyce prawa nie może pełnić roli wyroczni. Przy obecnym stanie wiedzy i techniki nie da się w ten sposób zagwarantować sprawiedliwości. Nie zapewnią jej w pełni najlepsze algorytmy czy najlepiej wytrenowane modele. Każda jednostka i każda sprawa w dalszym ciągu wymaga indywidualnego traktowania. Natomiast metody statystyczne i badania ilościowe nad prawem mogą dostarczyć cennych, obiektywnych informacji potrzebnych do wydania sprawiedliwego rozstrzygnięcia. Tym samym stanowić będą swego rodzaju lustro, w którym odbija się subiektywne poczucie sprawiedliwości sędziego lub organu administracji.
Patryk Ciurak – asystent w Katedrze Informatyki Prawniczej Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego. W pracy naukowej interesuje się empiryczną analizą zmian w prawie i zastosowaniem metod statystycznych do opisu zjawisk w nim zachodzących. Bada relacje między prawem a kodem komputerowym oraz kierunki, w których powinna ewoluować legislacja.
Agnieszka Głowacka - magister prawa. W latach 2012-2015 prowadząca przedmiot “Informatyka prawnicza” na wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego. W latach 2008-2021 pracownik wydawnictwa Wolters Kluwer Polska sp. z o.o. W latach 2016-2021 odpowiedzialna za rozwój funkcji wyszukiwania w systemie informacji prawnej LEX.
Od Redakcji PPM: posty metodologiczne można łatwo znaleźć przez etykietę: "metody badawcze w naukach prawnych". Można także wpisać się na osobną listę mailingową dostępną pod adresem: https://forms.gle/xohUseaGmopu9uRB9
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz