W marcu 2023 r. Izba Przygotowawcza Międzynarodowego Trybunału Karnego (MTK) wydała dwa nakazy aresztowania w śledztwie dotyczącym sytuacji w Ukrainie, w tym względem prezydenta Federacji Rosyjskiej Władimira Putina [1]. Na podstawie wniosków Prokuratora MTK Izba ustaliła, że istnieją wystarczające podstawy (reasonable grounds), aby sądzić, że Władimir Putin jest odpowiedzialny za zbrodnie wojenne polegające na bezprawnej deportacji i transferze ludności z okupowanych obszarów Ukrainy do Federacji Rosyjskiej, co odnosiło się do ukraińskich dzieci. Izba ustaliła, że chociaż nakazy aresztowania są tajne, co wynika z potrzeby zapewnienia ochrony pokrzywdzonym i świadkom oraz zabezpieczenia prawidłowego toku śledztwa, publiczne ujawnienie ich istnienia, nazwisk podejrzanych, domniemanych przestępstw i odpowiedzialności może pomóc w zapobieganiu dalszym przestępstwom i służy interesom wymiaru sprawiedliwości. Zatem społeczność międzynarodowa oraz poszczególne państwa-strony Statutu Rzymskiego miały dostęp do tej informacji. Państwa zaś powinny zgodnie z art. 86 Statutu Rzymskiego współpracować z MTK, w tym przypadku w kwestii aresztowania osoby ściganej nakazem aresztowania. Wynika z tego więc nakaz skierowany względem państw-stron Statutu Rzymskiego, polegający na tym, że jeśli prezydent Rosji Władimir Putin pojawi się na ich terytorium, należy go aresztowań i przekazać do dyspozycji MTK.
Polityka a skuteczność międzynarodowego sądownictwa karnego
Hipotetycznie pierwsza okazja na
wyegzekwowanie nakazu aresztowania wydanego względem Władimira Putina pojawiła
się już w 2023 r. Prezydent Rosji miał odwiedzić Republikę Południowej Afryki
(RPA), choć potencjalnej wizycie towarzyszyła niepewność związana z możliwością
jego aresztowania.
Ostatecznie Władimir Putin nie udał się do RPA i uczestniczył w zorganizowanym
tam szczycie zdalnie.
Zatem mimo kontrowersji i sprzecznych sygnałów klasy politycznej RPA nie doszło
do rzeczywistego testu ich deklaracji związanych z możliwym aresztowaniem.
We wrześniu 2024 r. pojawiła się
pierwsza realna możliwość wyegzekwowania nakazu aresztowania względem Władimira
Putina. W mediach pojawiła się wtedy informacja, że ma on odwiedzić Mongolię,
czyli państwo będące stroną Statutu Rzymskiego. Jak się okazało, prezydent
Federacji Rosyjskiej otrzymał zaproszenie od prezydenta Mongolii wraz z
gwarancjami, że nie zostanie on aresztowany podczas wizyty.
W międzyczasie m.in. Ukraina i Komisja Europejska postulowały, aby Mongolia
spełniła zobowiązania wynikające ze Statutu Rzymskiego i aresztowała prezydenta
Federacji Rosyjskiej. Następnie wizyta odbyła się, ale do aresztowania nie
doszło. Taka sytuacja miała miejsce mimo tego, że Sekretarz MTK wysłał dwie
noty werbalne do Mongolii, prosząc o informacje na temat wizyty i ponawiając
prośbę MTK o współpracę w aresztowaniu i wydaniu Władimira Putina.
W tle tej dyskusji media
poinformowały, że Federacja Rosyjska planuje budowę gazociągu ‘Power of Siberia
2’ przez Mongolię w celu dostarczania gazu do Chin, z możliwymi dostawami do
Mongolii.
Ilustruje to jednoznacznie, w jaki sposób interesy geopolityczne mogą wpływać
na egzekwowanie zobowiązań wynikających ze Statutu Rzymskiego. Jasno wybrzmiewa
bowiem w tej sprawie, że dyplomatyczne działania doprowadziły do tego, że
Mongolia nie wypełniła swoich zobowiązań i nie wykonała nakazu aresztowania.
Rola polityki jest więc niezwykle istotna w dyskusji nad egzekwowaniem
przepisów Statutu Rzymskiego i możliwości oddziaływania MTK. Większość kwestii
zależy od państw i ich woli, a co więcej nie zostały zaprezentowane do tej pory
alternatywy, które zapewniałyby MTK możliwość realnego wpływu na wywarcie
presji na państwo celem podjęcia współpracy.
Czy
Mongolia poniesie odpowiedzialność?
Podobna sytuacja miała miejsce w
2015 r., kiedy poszukiwany nakazem aresztowania MTK Omar Al-Bashir udał się na
wizytę do RPA, czyli państwa-strony Statutu Rzymskiego. Izba Przygotowawcza MTK
orzekła co prawda, że RPA nie wypełniła swoich zobowiązań, nie aresztując Omara
Al-Bashira podczas jego wizyty.
Izba postanowiła jednak nie kierować sprawy braku współpracy RPA do
Zgromadzenia państw-stron lub Rady Bezpieczeństwa Organizacji Narodów
Zjednoczonych. RPA nie poniosło więc żadnych dotkliwych konsekwencji ze strony
MTK.
W sprawie Mongolii MTK postanowił
podjąć bardziej radykalne kroki. Przy tym, wzięto pod uwagę wyjaśnienia tego
państwa, które stwierdziło, że prezydent Władimir Putin, jako urzędująca głowa
państwa, posiada immunitet na mocy zwyczajowego prawa międzynarodowego,
stwierdzając, że uhonorowanie wniosku MTK o jego aresztowanie naruszyłoby
istniejące zobowiązania prawne Mongolii. Izba Przygotowawcza MTK nie podzieliła
jednak tej argumentacji i podjęła decyzję o zgłoszeniu tej sprawy do
Zgromadzenia Państw-Stron.
Izba Przygotowawcza MTK ustaliła, że brak aresztowania i wydania Władimira
Putina przez Mongolię, pomimo wniosku MTK, stanowi naruszenie Statutu
Rzymskiego, utrudniając MTK wykonywanie jego uprawnień na mocy art. 87 ust. 7
Statutu Rzymskiego.
Biorąc pod uwagę powagę tego braku współpracy, Izba postanowiła skierować
sprawę do Zgromadzenia Państw-Stron. Potwierdzając niezależność MTK, Izba
podkreśliła, że immunitet osobisty, w tym głów państw, nie ma zastosowania
przed MTK, a państwa-strony muszą w pełni współpracować, aby utrzymać jego
mandat do zajmowania się poważnymi zbrodniami międzynarodowymi.
Zatem teraz kwestia odpowiedzialności Mongolii za brak podjęcia określonych
działań wynikających ze zobowiązań wobec MTK przeniosła się z Izby
Przygotowawczej MTK na Zgromadzenie Państw-Stron. Otwartym pytaniem pozostaje
to, jakie działania podejmą państwa i czy postanowią ukarać Mongolię, a jeśli
tak, to w jaki sposób. Bez wątpienia podjęte kroki będą podstawą do dalszej
dyskusji i ustanowią standardy działania w podobnej sytuacji w przyszłości. Wiele
będzie zależało od woli politycznej, która ma szczególne znaczenie w
międzynarodowym sądownictwie karnym i często determinuje podejmowane w ramach
niego działania. Przy tym, potencjalne działania państw mogą doprowadzić do
wzmocnienia procedur egzekwowania nakazów aresztowania MTK. Jednakże przy braku
jakiejkolwiek reakcji możliwe jest dalsze osłabianie systemu egzekwowania
decyzji podejmowanych przez MTK.
Podsumowanie
W swojej decyzji Izba MTK podkreśliła, że terminowa i staranna współpraca w
zakresie aresztowania i wydawania podejrzanych ma zasadnicze znaczenie dla
funkcjonowania MTK, wymagając od państw wykorzystania wszelkich rozsądnych
środków w celu wypełnienia ich zobowiązania do wymierzenia sprawiedliwości,
zgodnie z Preambułą Statutu Rzymskiego.
Oczywiste jest więc, że możliwość egzekwowania nakazów aresztowania wydawanych
przez MTK jest podstawowym elementem składającym się na jego skuteczność. Jest
to jednak utrudnione ze względu na brak innych sposobów na podjęcie działań
zachęcających do realizacji zobowiązań niż presja polityczna. Jako jej przejaw
można uznać przecież skierowanie sprawy do Zgromadzenia Państw-Stron, gdzie
reprezentacje polityczne poszczególnych państw będą podejmowały decyzje w
zakresie ewentualnej odpowiedzialności Mongolii. Pozostaje więc z uwagą
przyglądać się działaniom Zgromadzenia Państw-Stron i potencjalnemu powstaniu
nowych standardów dotyczących egzekwowania nakazów aresztowania i w szerszym
zakresie innych decyzji MTK.
Autor:
Kamil Sobański, doktorant w Centrum Digital Justice działającym na Wydziale
Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego
