Poniżej przedstawiamy drugi post z serii „Europejski Trybunał Praw Człowieka – Federacja Rosyjska”, pierwszy z nich dostępny jest tu. Kolejne posty będą ukazywały się w następnych tygodniach.
Obradujący w dniach 23-25 września 2019r. Komitet Ministrów Rady Europy uznał, że wyrok ETPCz w sprawie Anczugow i Gładkow przeciwko Federacji Rosyjskiej został wykonany (zob. tu). Opublikowany komunikat o zakończeniu nadzoru Komitetu nad wykonaniem orzeczenia jest o tyle istotny, iż wyrok ten uprzednio na mocy wewnątrzkrajowej procedury badania dopuszczalności wykonywania orzeczeń strasburskich, został zakwestionowany przez rosyjski Sąd Konstytucyjny.
***
Stan faktyczny sprawy dotyczył blankietowego zakazu biernego i czynnego prawa wyborczego dla osób pozbawionych wolności – w tym przypadku Siergieja Anczugowa oraz Władimira Gładkowa – więźniów skazanych za zabójstwo i inne ciężkie przestępstwa na karę śmierci, którą zamieniono następnie na karę piętnastu lat pozbawienia wolności. Dodajmy, że w prawie rosyjskim zakaz ten wprowadził przepis art. 32 cz. 3 konstytucji Federacji Rosyjskiej, który odnosi go do wszystkich kategorii osób osadzonych, bez względu na długość oraz przyczynę wymierzenia kary pozbawienia wolności. Kontekst „europejski” sprawy jest powszechnie znany (wyrok z dnia 4 lipca 2013r., skargi nr 11157/04 oraz 15162/05, tekst orzeczenia dostępny tu). Przypomnijmy, że w wyroku ETPCz stwierdził, że uniemożliwienie skarżącym głosowania w wyborach do Dumy Państwowej, wyborach prezydenckich oraz uzupełniających wyborach parlamentarnych przeprowadzanych w latach 2003-2008, a przypadających w okresie ich detencji w zakładzie karnym, stanowi naruszenie art. 3 Protokołu nr 1 do EKPCz, gwarantującego prawo do udziału w wyborach. Sama sprawa przypomina wcześniejsze rozstrzygnięcie ETPCz – Hirst przeciwko Wlk. Brytanii (wyrok z 30 marca 2004 r., skarga nr 74025/01), które dotyczyło zbliżonego stanu faktycznego, jednak nie obejmowało regulacji rangi konstytucyjnej (co podkreślił ETPCz w swym uzasadnieniu, wskazując również na inne różnice między tymi wyrokami).
Wydanie orzeczenia zbiegło się z zainicjowaniem w Rosji praktyki włączania Trybunału Konstytucyjnego w proces wykonywania orzeczeń strasburskich. 6 grudnia 2013r. Trybunał udzielił odpowiedzi na pytanie sądu leningradzkiego okręgu wojskowego w sprawie Konstantina Markina, który po uzyskaniu wcześniejszego rozstrzygnięcia w ETCzP (Markin przeciwko Rosji, 7 października 2010r., skarga nr 30078/06) zwrócił się do sądu krajowego o udzielenie ochrony prawnej, powołując również nowe okoliczności (tzw. sprawa Markin 2, zob. komentarz D. Smolnikowa na blogu zakon.ru.) W wyroku Trybunał dał wyraz możliwym sposobom wykonywania orzeczeń strasburskich w rosyjskim porządku prawnym np. w postępowaniach w przedmiocie wznowienia postępowania sądowego wszczętego po wydaniu wyroku przez ETPCz. W szczególności odniósł to do sytuacji, w których sąd powszechny uzna, że wykonanie orzeczenia ETPCz jest niemożliwe bez uznania przepisów za niezgodne z konstytucją Federacji Rosyjskiej, w odniesieniu do których Sąd Konstytucyjny Federacji Rosyjskiej orzekł wcześniej, że nie naruszają one praw konstytucyjnych skarżącego w konkretnej sprawie, wówczas jest on uprawniony do zawieszenia postępowania i zwrócenia się do Sądu Konstytucyjnego Federacji Rosyjskiej z wnioskiem o weryfikację konstytucyjności tych ustaw (tekst wyroku w j. rosyjskim dostępny tu). Zmiany legislacyjne w ustawie federalnej o Sądzie Konstytucyjnym Federacji Rosyjskiej wprowadzone w czerwcu 2014 r., dotyczące wykonywania orzeczeń ETPCz poszły o krok dalej. Po pierwsze, odnosiły się do sytuacji, w których sądy jurysdykcji ogólnej mogły zwrócić się do Sądu Konstytucyjnego każdorazowo w procesie stosowania prawa, a nie tylko w odniesieniu do ustaw będących uprzednio przedmiotem kontroli konstytucyjnej. Po drugie, nowelizacja w miejsce jednego sądu międzynarodowego – ETPCz, wprowadziła pojęcie szersze –międzypaństwowego organu ochrony praw i wolności człowieka. Po trzecie, rozszerzyła ona katalog podmiotów legitymowanych do wystąpienia do Trybunału z takim wnioskiem, obejmując również organy władzy wykonawczej oraz ustawodawczej (Prezydenta FR, Radę Federacji, Dumę Państwową, jedną piątą członków Rady Federacji oraz deputowanych do Dumy Państwowej, Rząd FR, Sąd Najwyższy FR), co miało umożliwić również dokonywanie kontroli abstrakcyjnej takich rozstrzygnięć przez organ konstytucyjny.
Właśnie z inicjatywy organu władzy wykonawczej – Ministerstwa Sprawiedliwości FR – doszło do wydania uchwały w przedmiocie wykonania orzeczenia ETPCz w sprawie Anczugowa i Gładkowa. W obszernym wyroku z 19 kwietnia 2016 r. Sąd Konstytucyjny zawarł szereg rozważań, obejmujących zarówno kwestie zobowiązań międzynarodowo-prawnych państwa rosyjskiego związanych z ETPCz, jak i stricte konstytucyjnych (tekst orzeczenia w j. rosyjskim dostępny tu). Poza polemiką z uzasadnieniem orzeczenia ETPCz (m. in. w odniesieniu do kwestii konsensusu europejskiego), które było zbliżone do stanowiska strony rosyjskiej wyrażanego podczas procesu strasburskiego, Sąd Konstytucyjny dość szeroko wskazywał na potrzebę dialogu oraz poszukiwania kompromisu w przypadku kolizji z rosyjskim porządkiem prawnym. Jednym z argumentów Sądu przemawiającym za niewykonywaniem orzeczenia był brak zgodny na wykładnię ewolucyjną EKPCz oraz protokołów dodatkowych. Sąd Konstytucyjny przypomniał, że norma konstytucyjna przewidująca utratę prawa wyborczego obowiązywała w dacie związania się postanowieniami EKPCz, i nie budziła ona żadnych obiekcji. Nadto określił on pozycję Konwencji w hierarchii źródeł prawa jako klasyczną umowę międzynarodową, usytuowaną między ustawami federalnymi a konstytucją. W konsekwencji, będąc strażnikiem ustawy zasadniczej, Sąd orzekł o niemożności wykonania orzeczenia z uwagi na imperatywny zakaz prawa wyborczego dla osób pozbawionych wolności. Sformułował jedynie pewne uwagi pod adresem ustawodawcy. Jego zdaniem rozwiązania problemu należałoby szukać w rozwiązaniach systemowych m. in. poprzez wyodrębnienie niektórych form pozbawienia wolności np. osadzenia w kolonii karnej w odrębną kategorię kary, w ramach której skazanym przysługiwałyby prawa wyborcze.
Orzeczenie nie zapadło jednogłośnie, złożono do niego cztery zdania odrębne. Jedno z nich, sporządzone przez sędziego W. G. Jarosławcewa, odwoływało się do praktyki niemieckiego Federalnego Trybunału Konstytucyjnego w zakresie relacji między EKPCz a porządkiem konstytucyjnym państwa (zob. wyrok z 14 października 2004r. w sprawie Görgülü).
***
Jakie zmiany spowodowały zakończenie wykonywania orzeczenia ETCzP w sprawie Anczugowa i Gładkowa? 1 stycznia 2017 r. weszła w życie nowelizacja kodeksu karnego wprowadzająca kategorię prac przymusowych (zob. art. 55.1 kk FR, tekst dostępny tu), stanowiących alternatywę dla kary pozbawienia wolności. Jest ona orzekana m. in. za popełnienie przestępstw niewielkiej lub średniej wagi bądź za popełnienie poważnego przestępstwa po raz pierwszy. Kara odbywana w ośrodkach odosobnienia jest wykonywana poprzez świadczenie prac społecznie użytecznych. Nie pociąga ona za sobą utraty prawa wyborczego. Komitet wskazał, że w latach 2017-2018 ten rodzaj kary był orzekany w około trzech tysiącach przypadków. Inną przyczyną było zmniejszenie liczby osób odbywających karę pozbawienia wolności w Federacji Rosyjskiej. Ich liczba w 2018 r. uległa zmniejszeniu o 7% względem 2017 r., i aż o 17,2% względem 2013 r. Właśnie powyższe działania podjęte przez państwo rosyjskie dały podstawę Komitetowi Ministrów do stwierdzenia, że opisywany wyrok został wykonany.
Autor: Maciej Kostecki – doktorant INP PAN, adwokat
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz