W poniedziałek Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości (MTS) wydał opinię doradczą w sprawie konsekwencji prawnych oddzielenia archipelagu Czagos od Mauritiusa w 1965 r. (dokumenty dotyczące sprawy można znaleźć tutaj; opinia doradcza dostępna jest tu). O sprawie pisaliśmy już w 2017 r., kiedy Zgromadzenie Ogólne ONZ (ZO ONZ) zwróciło się do MTS z prośbą o wydanie opinii doradczej, zadając dwa pytania dotyczące procesu dekolonizacji Mauritiusa i konsekwencji prawnych wynikających z kontynuowania przez Wielką Brytanię sprawowania administracji nad archipelagiem Czagos. Opowiadając na pytania Zgromadzenia, MTS wypowiedział się na temat prawa do samostanowienia, norm prawa zwyczajowego, odpowiedzialności Wielkiej Brytanii, znaczenia zgody przy zawieraniu umów międzynarodowych i roli ZO ONZ w procesie dekolonizacji. Argumentację MTS nie sposób jednak uznać za wystarczającą.
Co do tła historycznego sporu, zarysowanego przez MTS, ograniczymy się do przytoczenia najważniejszych faktów, mających znaczenie dla rozstrzygnięcia Trybunału:
- między 1814 r. i 1965 r., archipelag Czagos, jako terytorium zależne Mauritiusa, który był wówczas brytyjską kolonią, był administrowany przez Wielką Brytanię. Z różnych aktów prawnych i dokumentów pochodzących z tego okresu wynika, że Mauritius i archipelag Czagos traktowane były jako jeden organizm;
- 14 grudnia 1960 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło rezolucję 1514 (XV) “Declaration on the Granting of Independence to Colonial Countries and Peoples”, a w listopadzie 1961 r. powołało United Nations Special Committee on Decolonization, który miał zająć się monitorowaniem implementacji rezolucji 1514;
- w lutym 1964 r. rozpoczęły się rozmowy między USA i Wielką Brytanią dotyczące wykorzystania przez Stany Zjednoczone jednej z wysp należących do Wielkiej Brytanii, położonych na Oceanie Indyjskim; Stany Zjednoczone wyraziły zainteresowanie budową instalacji wojskowych na wyspie Diego Garcia, największej z wysp archipelagu Czagos;
- w czerwcu 1964 r. Wielka Brytania rozpoczęła rozmowy z przedstawicielami Mauritiusa dotyczące odłączenia archipelagu Czagos od Maritiusa (arcyciekawy zapis rozmów dotyczących tego jak Wielka Brytania połączyła kwestię niepodległości Mauritiusa ze zgodą na odłączenie archipelagu Czagos od Mauritiusa można przeczytać w par. 98-112 opinii doradczej). Umowę w sprawie odłączenia archipelagu od Mauritiusa, tzw. Lancaster House agreement, zawarto w dniu 23 września 1965 r. Umowa przewidywała pewne korzyści gospodarcze i odszkodowanie dla Mauritiusa, jak również możliwość powrotu archipelagu do Mauritiusa w przyszłości;
- 8 listopada 1965 r. Wielka Brytania ustanowiła nową kolonię, Brytyjskie Terytorium Oceanu Spokojnego (British Indian Ocean Territory), składającą się z archipelagu Czagos, oddzielonego od Mauritiusa i trzech wysp, oddzielonych od Seszeli;
- 30 grudnia 1966 r. Wielka Brytania zawarła ze Stanami Zjednoczonymi „Agreement concerning the Availability for Defence Purposes of the British Indian Ocean Territory”, które zakładało m.in. przesiedlenie lokalnej ludności, jeśli byłoby to konieczne dla potrzeb obronnych. Główna fala przesiedleń miała miejsce w lipcu i wrześniu 1971 r.; między 1967 r. a 1973 r. cała populacja archipelagu została albo przesiedlona albo nie pozwolono jej na powrót;
- 12 marca 1968 r. Mauritius stał się niepodległym państwem; według konstytucji Mauritiusa z 1968 r., jego terytorium nie obejmowało archipelagu Czagos;
- od 1980 r. różne organy międzynarodowe zaczęły wzywać do ponownego przyłączenia archipelagu Czagos do Mauritiusa.
Trybunał dokonał następujących ustaleń:
Co do zasady prawa do samostanowienia - MTS doszedł do wniosku, że reżim prawny terytoriów niesamodzielnych, wynikający z Rozdziału XI Karty Narodów Zjednoczonych (KNZ), został oparty na stopniowym rozwoju instytucji tych terytoriów, tak aby umożliwić ich ludności wykonywanie prawa do samostanowienia. Realizacja postanowień Karty miała doprowadzić więc do tego, że niesamodzielne terytoria będą mogły w przyszłości samodzielnie sprawować nad sobą rząd.
MTS stwierdził, że musi zbadać czy w tym zakresie doszło do wykrystalizowania się normy prawa zwyczajowego. Trybunał doszedł do wniosku, że przełomowym momentem, jeśli chodzi o praktykę państw dotyczącą dekolonizacji, było uchwalenie przez ZO ONZ rezolucji 1514 (XV). Zdaniem MTS bowiem, proces dekolonizacji przyspieszył w 1960 r. i utrzymywał tempo przez resztę dekady, co miało bezpośredni związek z rezolucją 1514. Według MTS, mimo, że rezolucja 1514 formalnie stanowi jedynie rekomendację, ma charakter deklaratoryjny w stosunku do normy prawa zwyczajowego dotyczącej prawa do samostanowienia, co potwierdza treść rezolucji i sposób jej przyjęcia. Jeśli chodzi o jej treść, rezolucja ma charakter normatywny, ponieważ stwierdza, że „wszystkie narody mają prawo do samostanowienia”, stanowi o konieczności przyspieszenia dekolonizacji, a poddanie ludów obcemu jarzmu i wyzyskowi nazywa pogwałceniem podstawowych praw człowieka, sprzecznym z Kartą. Co do sposobu przyjęcia rezolucji, została ona uchwalona 89 głosami za, 9 państw zaś wstrzymało się od głosu, ale nie dlatego, że państwa te zanegowały istnienie prawa do samostanowienia, a dlatego, że uznały, iż potrzeba więcej czasu dla jego implementacji.
Ponadto, o prawie do samostanowienia jest mowa również w innych aktach, w tym w art. 1 wspólnym Międzynarodowym Paktom Praw Człowieka oraz w rezolucjach ZO ONZ 2625 i 1541.
Jednocześnie, MTS doszedł do wniosku, że norma prawa zwyczajowego ustanawiająca prawo do samostanowienia nie określa konkretnego sposobu implementacji tego prawa, takiego samego we wszystkich przypadkach. Niemniej jednak, Trybunał stwierdził, że praktyka państw i opinio iuris potwierdzają, że prawo do samostanowienia odnosi się do całości niesamodzielnego terytorium, a więc istnieje prawo do poszanowania integralności terytorialnej niesamodzielnego terytorium, jako prawo pochodne prawu do samostanowienia. W konsekwencji, oderwanie części terytorium niesamodzielnego przez władzę administrującą tym terytorium jest sprzeczne z prawem do samostanowienia, chyba, że opiera się o swobodnie wyrażoną i rzeczywistą wolę ludu zamieszkującego to terytorium (The Court considers that the peoples of non-self-governing territories are entitled to exercise their right to self-determination in relation to their territory as a whole, the integrity of which must be respected by the administering Power. It follows that any detachment by the administering Power of part of a non-self-governing territory, unless based on the freely expressed and genuine will of the people of the territory concerned, is contrary to the right to self-determination, par. 160). Trybunał doszedł do wniosku, że zasada ta obowiązywała między 1965 r. i 1968 r.
Co do roli ZO ONZ w procesie dekolonizacji – MTS doszedł do wniosku, że zwłaszcza od czasu przyjęcia rezolucji ZO ONZ 1514, Zgromadzenie pełniło kluczową rolę w procesie dekolonizacji. Zwracając Wielkiej Brytanii uwagę, w kolejnych rezolucjach, na konieczność przestrzegania prawa międzynarodowego podczas dekolonizacji Mauritiusa, ZO ONZ działało w ramach swoich kompetencji nadanych mu w Karcie, w tym funkcji związanych z nadzorem nad implementacją prawa do samostanowienia.
Co do przebiegu procesu dekolonizacji – MTS stwierdził, że w chwili odłączenia archipelagu Czagos od Mauritiusa w 1965 r., archipelag ten był integralną częścią terytorium niesamodzielnego Mauritiusa, jako jego terytorium zależne. W umowie z Lancaster House z 23 września 1965 r. premier i inni przedstawiciele Mauritiusa zgodzili się co prawda na odłączenie archipelagu od Mauritiusa, ale w chwili zawarcia tej „umowy” Mauritius formalnie był jeszcze kolonią, pod władzą brytyjską. Nie można więc mówić o umowie międzynarodowej, skoro jedna z jej stron, Mauritius, scedowała terytorium na Wielką Brytanię, będąc pod jej władzą. Szczególne znaczenie ma tutaj kwestia zgody, a biorąc pod uwagę okoliczności, Mauritius nie mógł swobodnie wyrazić rzeczywistej zgody na odłączenie archipelagu Czagos. Mając to na uwadze, Trybunał doszedł do wniosku, że w wyniku niezgodnego z prawem odłączenia archipelagu Czagos od Mauritiusa i włączenia go do nowej kolonii, proces dekolonizacji Mauritiusa nie został zakończony zgodnie z prawem w chwili gdy Mauritius osiągnął niepodległość w 1968 r. (The Court concludes that, as a result of the Chagos Archipelago’s unlawful detachment and its incorporation into a new colony, known as the BIOT, the process of decolonization of Mauritius was not lawfully completed when Mauritius acceded to independence in 1968, par. 174).
W konsekwencji, sprawowanie przez Wielką Brytanię administracji nad archipelagiem Czagos jest aktem międzynarodowo bezprawnym, który pociąga za sobą odpowiedzialność międzynarodową Wielkiej Brytanii. Wielka Brytania ma więc obowiązek zaprzestać administrowania archipelagiem Czagos najszybciej jak to możliwe, umożliwiając tym samym Mauritiusowi dokończenie dekolonizacji swojego terytorium w sposób zgodny z prawem do samostanowienia (par. 177-178).
Zgromadzenie Ogólne ONZ powinno określić sposób, w jaki zostanie dokończony proces dekolonizacji Mauritiusa, a ponieważ prawo do samostanowienia ma charakter obowiązku erga omnes, wszystkie państwa są zobowiązane współpracować ze Zgromadzeniem w realizacji tego zadania (par. 180).
Trybunał nie wypowiedział się natomiast co do powrotu osób pochodzących z archipelagu Czagos z powrotem na wyspy, uznając, że jest to kwestia związana z ochroną praw człowieka, którą powinno zająć się ZO ONZ określając sposób zakończenia dekolonizacji Mauritiusa.
MTS przyjął rozstrzygnięcie co do niezgodnego z prawem zakończenia procesu dekolonizacji Mauritiusa, odpowiedzialności Wielkiej Brytanii i obowiązku wszystkich państw współpracy z ONZ przy zakończeniu tej dekolonizacji 13 głosami do 1. Za każdym razem głos przeciwko oddawała sędzia Joan E. Donoghue ze Stanów Zjednoczonych, która w jedynej opinii odrębnej zgłoszonej do rozstrzygnięcia Trybunału wskazała, że postępowanie przed MTS zmierzające do wydania opinii doradczej był ominięciem braku zgody Wielkiej Brytanii na sądowe rozstrzygnięcie dwustronnego sporu między Wielką Brytanią a Mauritiusem; w takiej sytuacji więc Trybunału powinien odmówić wydania opinii doradczej. MTS rozważając na wstępie opinii kwestię swojej jurysdykcji w tym zakresie odwołał się do treści pytań zadanych mu prze ZO ONZ, stwierdzając, że odnoszą się one do problemu dekolonizacji, a nie do dwustronnego sporu, a odpowiedź MTS pomoże Zgromadzeniu w wykonywaniu jego funkcji. Sam zaś fakt, że zarówno Mauritius, jak i Wielka Brytania wyraziły odmienne opinie co do kwestii prawnych, nie oznacza, że Trybunał ma do czynienia z dwustronnym sporem (par. 86-91).
Z pewnością rozstrzygnięcie MTS stanowi porażkę Wielkiej Brytanii, ale trudno powiedzieć, że Trybunał przeprowadził kompleksowy i solidny wywód w sprawie. Przede wszystkim, ustalając treść normy prawa zwyczajowego dotyczącej prawa do samostanowienia, oparł się (zresztą nie pierwszy raz) jedynie o kilka stwierdzeń z paru rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ, bardziej szczegółowo odnosząc się jedynie do rezolucji 1514. Wobec braku analizy, chociażby powierzchownej, praktyki i opinio iuris państw poza Zgromadzeniem Ogólnym (Trybunał stwierdził bardzo ogólnie w tym zakresie, że: No example has been brought to the attention of the Court in which, following the adoption of resolution 1514 (XV), the General Assembly or any other organ of the United Nations has considered as lawful the detachment by the administering Power of part of a non-self-governing territory, for the purpose of maintaining it under its colonial rule), można przyjąć, że konkluzja co do obowiązywania normy prawa zwyczajowego została sformułowana przez Trybunał ex cathedra.
Ponadto MTS bardzo powierzchownie zajął się określeniem odpowiedzialności Wielkiej Brytanii za nieprzerwaną administrację nad archipelagiem Czagos, ograniczając się jedynie do zobowiązania Wielkiej Brytanii do zaprzestania sprawowania tej administracji as rapidly as possible, bez określenia innych skutków odpowiedzialności tego państwa. Co więcej, MTS zrzucił wszystkie szczegółowe kwestie związane z dokończeniem dekolonizacji Mauritiusa, a co za tym idzie z konsekwencjami odpowiedzialności Wielkiej Brytanii, na Zgromadzenie Ogólne ONZ, jako organ odpowiedzialny za dekolonizację.
Argumentów Trybunału, niezależnie od słuszności jego rozstrzygnięcia, nie można więc uznać za satysfakcjonujące i wystarczające.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz