W maju 2014 r. Komitet Prawa Dziedzictwa Kultury Stowarzyszenia Prawa Międzynarodowego ILA (dalej: Komitet ILA) zamieścił na swoich stronach www ostateczny projekt konwencji o immunitecie jurysdykcyjnym dóbr kulturalnych znajdujących się za granicą w celach kulturalnych, edukacyjnych i naukowych (ang. Draft Convention onImmunity from Suit and Seizure for Cultural Objects Temporarily Abroad forCultural, Educational or Scientific Purposes). Stanowi on próbę zuniformizowania obecnej praktyki państw w zakresie prawnego zabezpieczenia eksponatów muzealnych wypożyczanych z zagranicy przed skutkami roszczeń dochodzonych przez osoby trzecie.
Fizyczna zmiana położenia rzeczy ruchomej,
tj. przeniesienie jej z jednego państwa na terytorium drugiego, wiąże się
bowiem nie tylko ze zwykłymi zagrożeniami, takimi jak jej zniszczenie, uszkodzenie
lub kradzież, ale także z możliwością zajęcia danego obiektu przez organy
wymiaru sprawiedliwości państwa, w którym się on aktualnie znajduje. Takie
ryzyko dotyczy zarówno sytuacji wypożyczenia obiektów z zagranicy w celach
wystawienniczych, jak i naukowych lub
konserwatorskich. Przyczyny żądania zajęcia wypożyczonego eksponatu mogą mieć
różne źródła. W pierwszej kolejności chodzi tu o roszczenia dotyczące praw do
konkretnego przedmiotu, który wcześniej został utracony przez pierwotnego
właściciela, np. w skutek kradzieży, rabunku wojennego, zmiany granic
państwowych, ustaw nacjonalizacyjnych itp. Zdarza się bowiem, iż przepisy
państwa, do którego dany obiekt został przewieziony dają potencjalnie większe
szanse jego odzyskania, niż te obowiązujące w państwie wypożyczającego.
Przyczyny żądania pozyskanego z zagranicy przedmiotu nie zawsze się jednak
wiążą z kwestionowanym tytułem własności. Podstawę sądowego zajęcia mogą bowiem
stanowić różnego typu roszczenia majątkowe, niedotyczące bezpośrednio
wypożyczonej rzeczy, ale skierowane przeciwko jej właścicielowi (w takich
przypadkach dany obiekt bywa traktowany jak zwykły element majątku dłużnika, stanowiący
przedmiot zabezpieczenia lub egzekucji). Powodem zajęcia wypożyczonego z
zagranicy obiektu na terytorium obcego państwa może być także obowiązek
wykonywania przez to ostatnie zobowiązań międzynarodowych w zakresie zwrotu
skradzionych lub nielegalnie wywiezionych dóbr kultury.
W praktyce międzynarodowej w stosunku do
obiektów wypożyczonych z zagranicy, zarówno z kolekcji państwowych, jak i
prywatnych, kierowane były roszczenia dotyczące ich wydania, zabezpieczenia
oraz egzekucji. Prowadziło to do utrudnienia, a nawet poważnego ograniczenia
wymiany kulturalnej, w tym do szeregu napięć o charakterze dyplomatycznym. W związku z tym wiele państw i instytucji muzealnych zaczęło żądać od swoich
zagranicznych partnerów gwarancji ochrony prawnej dla wypożyczanych przez
siebie eksponatów. Dlatego od lat 60. XX w. coraz więcej państw
wprowadziło wewnętrzne regulacje krajowe, chroniące obiekty pozyskane z
zagranicy na wystawy czasowe przed negatywnymi skutkami roszczeń prawnych
wnoszonymi przez osoby trzecie (tzw. immunitet zagranicznych dóbr kultury).
Współcześnie takie przepisy funkcjonują w kilkunastu państwach świata.
Polskie
instytucje muzealne, pozostające nierzadko w sporach prawnych z przedwojennymi właścicielami wypożyczanych za granicę przedmiotów, często
korzystały z obcych instrumentów ochrony prawnej w omawianym zakresie. Jeśli
chodzi natomiast o pozyskiwanie eksponatów na wystawy organizowane w kraju, polskie muzea, na żądanie podmiotów zagranicznych, zabiegają
o wystawienie tzw. listów gwarancyjnych (zabezpieczających),
wystawianych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa
Narodowego. Moc prawna takich dokumentów w odniesieniu do jurysdykcji sądów
powszechnych jest jednak generalnie kwestionowana. Dlatego w Polsce prowadzone
są obecnie prace
legislacyjne nad wprowadzeniem odpowiednich przepisów w tym zakresie.
Zapewnienie
w prawie krajowym odpowiednich instrumentów ochrony prawnej dóbr kulturalnych z
zagranicy jest niewątpliwie bardzo korzystne z punktu widzenia bezpieczeństwa
efektywnej wymiany muzealnej. Regulacje wewnętrzne, obowiązujące w różnych państwach, różnią się jednak między sobą, wyznaczając odmienny poziom
ochrony prawnej udzielanej obcym dobrom kultury. Niektóre z nich obejmują immunitetem tylko dobra kultury
będące własnością publiczną. W innych państwach regulacje te dotyczą również
ochrony udzielanej przedmiotom stanowiącym własność podmiotów niepaństwowych. Zazwyczaj celem
wypożyczenia jest prezentacja obiektu na wystawie publicznej, ogólnodostępnej.
Bardzo rzadko są to cele komercyjne. Ponadto, krajowe przepisy różnią się
zasadniczo w zakresie skutków prawnych powstających w wyniku uzyskania ochrony.
Może ona bowiem dotyczyć zabezpieczenia przed zastosowaniem wszelkich środków
przymusu wobec wypożyczonego obiektu lub rozciągać
się znacznie szerzej, wyłączając wszczęcie wszelkich procedur sądowych. W tym ostatnim przypadku ochrona taka może dotyczyć zarówno
procedury cywilnej, administracyjnej jak i karnej.
Podstawowym
założeniem projektu Komitetu ILA było zaproponowanie wspólnocie międzynarodowej
nowego traktatu, który z jednej strony ułatwiłby globalną wymianę kulturalną, z
drugiej zaś uzupełniłby uniwersalny system ochrony dziedzictwa kulturalnego
UNESCO. W związku z tym omawiany projekt zawiera szereg odwołań do
instrumentarium prawnego UNESCO. Zakłada on zatem, iż wymiana kulturalna przynosi
niewątpliwie korzyści, zarówno w sferze realizacji praw kulturalnych, w tym
dostępu do dóbr kultury, rozwoju nauki i wiedzy, jak również rozwoju gospodarczego państw i społeczeństw zaangażowanych w taką wymianę i w związanym
z nią przemyśle turystycznym. Zgodnie z założeniami przyjętymi w omawianym
projekcie, objęcie ochroną prawną pozyskanych z zagranicy dóbr kulturalnych nie powinno jednak ułatwiać nielegalnego
transgranicznego przepływu przedmiotów skradzionych, zagrabionych oraz nabytych
w inny − niezgodny z prawem − sposób. Przyznanie ochrony nie powinno stanowić również przeszkody
dla skutecznej restytucji oraz skradzionych lub nielegalnie wywiezionych dóbr
kultury.
W odniesieniu do skutków prawnych przyznania ochrony na
podstawie tej nowej konwencji, Komitet ILA stanął na stanowisku, iż powinny być
one możliwie szerokie, tj. obejmować zarówno ochronę przed zastosowaniem wszelkich środków przymusu
procesowego, takich jak: zajęcie, zatrzymanie, egzekucja itd., wobec
wypożyczanych z zagranicy dóbr kultury, jak również zakaz wszczynania przed
organami sprawiedliwości państwa przyjmującego, tj. tego na którego terytorium
znajdują się przedmioty objęte ochroną, wszelkich procedur sądowych (art. 3 i 4
projektu Komitetu ILA). Nic zatem nie powinno utrudniać bezpiecznego powrotu
wypożyczonego dobra kultury na terytorium państwa wysyłającego. Obowiązki te
nie mogą stać jednak na przeszkodzie wykonywaniu innych zobowiązań
międzynarodowych państwa przyjmującego (art. 5), np. tych nakazujących restytucję
skradzionych lub wywiezionych niezgodnie z prawem dóbr kultury. W takich
przypadkach, zwrot może być bowiem dokonany innemu podmiotowi niż
wypożyczający. Co więcej, państwa-strony proponowanej konwencji, wyrażając
zgodę na związanie się jej postanowieniami, mogą zgłosić, iż nie będą stosowane
w stosunku do nich postanowienia dotyczące ograniczenia drogi sądowej, tj.
niedopuszczalności wszczynania postępowań sądowych o wydanie rzeczy ruchomej
objętej ochroną prawną (art. 4 ust. 3 projektu Komitetu ILA). Państwom-stronom
pozostawia się zatem swobodę w zakresie określenia zakresu ochrony prawnej
przyznawanej dobrom kultury pozyskanym z zagranicy w celach kulturalnych,
edukacyjnych i naukowych, w sytuacji, gdy ich ustawodawstwo wewnętrzne bardzo
silnie chroni prawa obywatelskie w odniesieniu do dostępu do sądu i
sprawiedliwości. W takich przypadkach ochrona prawna zostanie ograniczona do
zakazu stosowania środków przymusu procesowego przez organy sprawiedliwości
państwa przyjmującego wobec wypożyczonych dóbr kultury.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz