Guest post: Opowiedz na komentarz do postu "Kilka słów na temat roszczeń finansowych Związku Polaków w Niemczech"

Jakiś czas temu zamieściliśmy na blogu post zatytułowany "Kilka słów na temat roszczeń finansowych Związku Polaków w Niemczech". W odpowiedzi na komentarz prof. W. Czaplińskiego jaki pojawił się pod postem, autor zdecydował się na przygotowanie odpowiedzi. W związku z tym, że odpowiedź ta jest rozbudowana zdecydowaliśmy się na jej publikację w formie posta. 

Redakcja PPM

***

W nawiązaniu do mojego wpisu na blogu pt. „Kilka słów na temat roszczeń finansowych Związku Polaków w Niemczech” (zamieszczonego w dniu 3 stycznia 2019 r.) pragnę ustosunkować się w określonym zakresie do komentarza Pana prof. W. Czaplińskiego, który przeczytałem z uwagą i dużym zainteresowaniem. 

W poście odniosłem się do stanowiska Federalnego Ministerstwa Sprawiedliwości RFN z dnia 13 października 2009 r. w zakresie nieważności rozporządzenia Rady Ministrów na Rzecz Obrony Rzeszy z dnia 27 lutego 1940 r. o organizacjach polskiej grupy narodowej w Rzeszy Niemieckiej. Stanowisko to zostało w mojej ocenie szeroko omówione w artykule śp. prof. J. Sandorskiego pt. "Polska mniejszość narodowa w Niemczech w świetle prawa międzynarodowego" (RPEiS, Zeszyt 2, 2010, s. 105-106). W powołanym wyżej artykule został zacytowany fragment pisma Federalnego Ministerstwa Sprawiedliwości, który pozwolę sobie przytoczyć: "artykuł 123 ustęp 1 ustawy zasadniczej stanowi, że prawo uchwalone przed posiedzeniem niemieckiego Bundestagu w dniu 7 września 1949 r. tylko wtedy obowiązuje, gdy nie jest sprzeczne z ustawą zasadniczą’’. ,,[...] Rozporządzenie w sprawie organizacji mniejszości polskiej w Rzeszy Niemieckiej jest sprzeczne z wolnością stowarzyszeń, jak również z ogólną zasadą równości, gwarantowanymi w artykułach 9 i 3 ustawy zasadniczej".

Podnosząc w poście okoliczność sprzeczności z prawem międzynarodowym likwidacji przejawów aktywności polskiej grupy narodowej w Niemczech za sprawą rozporządzenia z 1940 r., miałem głównie na myśli okoliczność, że rozporządzenie naruszało normy ogólnie obowiązujące prawa międzynarodowego.

Sama treść rozporządzenia z 1940 r. była oczywiście sprzeczna z treścią zgodnej deklaracji rządów Polski i Niemiec o wzajemnej ochronie mniejszości opublikowanej dnia 5 listopada 1937 r. (Übereinstimmende Erklärung der Deutschen und der Polnischen Regierung über den Schutz der beiderseitigen Minderheiten, veröffentlicht am 5. November 1937). Jak podkreślają J. Sandorski i S. Hambura, deklaracja z 1937 r. „posiada wszystkie cechy wiążącej umowy międzynarodowej i zawiera fundamentalne zasady prawa międzynarodowego dotyczące ochrony mniejszości” (J. Sandorski i S. Hambura, Roszczenia Polonii w Niemczech: wczoraj i dziś, Polski Rocznik Praw Człowieka i Prawa Humanitarnego 5, 2014, s. 171). Pogląd ten podzielam. Osobną kwestią jest jednak wpływ agresji niemieckiej na Polskę na losy prawne deklaracji z 1937 r., tj. kwestia wygaśnięcia, względnie zawieszenia stosowania deklaracji po dniu 1 września 1939 r. Z uwagi na ramy mojego wpisu na blogu, pragnę tylko zasygnalizować, że do tych aspektów odnieśli się J. Sandorski i S. Hambura (ibidem, s. 172-175). Chciałbym jednak położyć nacisk na to, że rozporządzenie z 1940 r. naruszało w sposób oczywisty normy ogólnie obowiązujące prawa międzynarodowego. Dlatego podzielam pogląd J. Sandorskiego o nieważności ab initio rozporządzenia z 1940 r.

W zamieszczonym w dniu 3 stycznia 2019 r. poście ograniczyłem rozważania jedynie do roszczeń finansowych związanych z wywłaszczeniami dokonanymi po wydaniu rozporządzenia z 1940 r., lecz mam świadomość, że treść i skutki rozporządzenia należy oceniać w szerszym kontekście, tj. całokształtu polityki niemieckiej w latach 1939-1945 wobec Polski i Polaków.

Dziękując Panu prof. W Czaplińskiemu za zachętę do rozwinięcia tematu w szerszej formie, informuję, że jestem w trakcie przygotowywania artykułu naukowego, który będzie nawiązywał do badań prof. J. Sandorskiego (mojego Promotora) w tym zakresie. W artykule rozwinę na pewno wątki podane w sposób skrótowy w poście.

Przy okazji chciałbym zaznaczyć, że analiza treści art. 91 Traktatu Wersalskiego wskazuje, że po I wojnie światowej umożliwiono zamieszkiwanie mniejszości polskiej w Niemczech, a mniejszości niemieckiej w Polsce. Odrębną kwestią stała się asymetria dotycząca prawnomiędzynarodowych gwarancji ochrony mniejszości (na niekorzyść Polski) dokonana za sprawą podpisanego dnia 28 czerwca 1919 r. Traktatu między głównymi mocarstwami sprzymierzonymi a Polską o ochronie praw mniejszości, czyli tzw. małego traktatu wersalskiego (art. 12). Czym innym jest jednak sam fakt istnienia danej mniejszości na określonym terytorium, a czym innym – ochrona zamieszkałej na tym terytorium mniejszości. Deklaracja z dnia 5 listopada 1937 r. odnosi się wprost do położenia „mniejszości polskiej w Niemczech i mniejszości niemieckiej w Polsce” („die Lage der deutschen Minderheit in Polen und der polnischen Minderheit in Deutschland”), co wskazuje na fakt, że państwa będące stronami deklaracji nie kwestionowały faktu, że w momencie przyjęcia deklaracji w Niemczech zamieszkuje polska mniejszość. Akurat na wyżej powołaną okoliczność chciałbym położyć nacisk – abstrahując od losów prawnych samej deklaracji z 1937 r. po dniu 1 września 1939 r. – z przyczyn następujących. Otóż pragnę zauważyć, że w art. 20 ust. 1 Traktatu między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy, który został podpisany w Bonn dnia 17 czerwca 1991 r. istnieje asymetria polegająca na braku uznania Polaków w Niemczech za mniejszość narodową. W art. 20 ust. 1 Traktatu z 1991 r. mowa jest natomiast o członkach „mniejszości niemieckiej w Polsce”.

Oddzielając rozważania na gruncie prawa międzynarodowego od postulowanych (m.in. przez Związek Polaków w Niemczech) działań w polityce zagranicznej, dostrzegam konieczność uznania Polaków w Niemczech za mniejszość narodową na tych samych zasadach, na jakich w Polsce za mniejszość narodową uznaje się osoby pochodzenia niemieckiego. W mojej ocenie rozmowy w formacie Polsko-Niemieckiego Okrągłego Stołu mogłyby doprowadzić do renegocjacji art. 20 ust. 1 Traktatu z 1991 r. Jak wskazywałem w moim poprzednim (zamieszczonym w dniu 5 grudnia 2018 r.) poście, do renegocjacji Traktatu niezbędne jest istnienie woli politycznej ze strony RFN.

adw. dr Piotr Sobański LL.M.