Karima Bennoune, Specjalna Sprawozdawczyni ONZ ds. Praw Kulturalnych;
źródło: https://www.karimabennoune.com/about-karima
W dniu 5
października 2018 r. Karima Bennoune, Specjalna Sprawozdawczyni ONZ
w dziedzinie praw kulturalnych, zakończyła swoją 12-dniową wizytę w
Polsce. Celem tej misji była ocena działań polskich władz na rzecz zapewnienia każdemu dostępu do kultury oraz umożliwienia udziału w życiu kulturalnym społeczeństwa.
Sprawozdawczyni ONZ odwiedziła Gdańsk, Kraków, Oświęcim, Warszawę i Żelazową
Wolę. Spotkała się m.in. z przedstawicielami ministerstw: Kultury,
Edukacji, Spraw Zagranicznych, Nauki oraz Pracy. Przeprowadziła również rozmowy
z reprezentantami mniejszości kaszubskiej, żydowskiej, muzułmańskiej i
ukraińskiej oraz społeczności LGBT. Spotkanie z członkami Konferencji
Episkopatu Polski, o które starała się Bennoune, okazało się "niemożliwe
ze względów logistycznych”. Nie udało się jej także porozmawiać z szefem polskiej dyplomacji, Jackiem Czaputowiczem. Przedstawicielka ONZ trzykrotnie próbowała się
spotkać z Ministrem Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Piotrem Glińskim, ale nie znalazł dla niej czasu. Reprezentanci
resortu kultury (MKiDN) nie wzięli też udziału w spotkaniu z rządem, w trakcie którego przedstawiono wnioski z wizyty. A są one dla MKiDN i całego rządu krytyczne.
Wstępny raport z wizyty jest dostępny w języku polskim i angielskim na stronie
Biura Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do spraw Praw Człowieka (zob. tu). Pełen raport z wizyty zostanie
przedstawiony na jednej z kolejnych sesji Rady Praw Człowieka ONZ.
Podczas
konferencji prasowej (w dniu 5 października w Warszawie), podsumowując wizytę
oraz wstępny raport, Specjalna Sprawozdawczyni, podkreśliła, że "świat
może, a nawet powinien nauczyć się wiele od Polski jako kraju o bogatej i
różnorodnej kulturze, posiadającego wyrafinowane instytucje kulturalne i
charakteryzującego się dynamicznym życiem kulturalnym". "Jednocześnie
wszystkie te osiągnięcia zaprzepaszczają wykonywane obecnie próby stosowania
wstecznej inżynierii kulturowej w celu ograniczenia swobody przekazu
kulturowego oraz narzucenia wspólnej wizji współczesnego społeczeństwa jako
monolitu" - dodała. Specjalna Sprawozdawczyni zwróciła także uwagę, że
Polska ma "wielkie osiągnięcia w ratyfikacji różnych dokumentów dotyczących
ochrony praw człowieka", ale "w praktyce dużo więcej trzeba zrobić,
aby wdrożyć te zatwierdzone, ratyfikowane standardy". Podkreśliła także, że "szacunek dla
Konstytucji RP i zagwarantowanie niezależności sądownictwa należą do
najważniejszych kroków, które należy podjąć, aby zapewnić ogólne przestrzeganie
praw człowieka, a w szczególności praw kulturalnych w tym kraju. Wiele osób,
których prawa kulturalne są naruszane, wskazywało, że niezawisłe sądy stanowią
najlepszą gwarancję sprawiedliwego traktowania i najlepszą ochronę przed
nadużyciami."
Zarówno we
wstępnym raporcie, jak i podczas konferencji prasowej, Bennoune przestawiła
szereg obserwacji krytycznych. Zdaniem Specjalnej Sprawozdawczyni
"niepokój wzbudza kwestia niezależności instytucji kulturalnych w
Polsce". "Usłyszałam, że niektóre osoby działające w kulturze
zaczynają stosować autocenzurę, aby chronić siebie i swoje instytucje przed
m.in. utratą finansowania. Ta autocenzura oznacza stratę dla bogactwa życia
kulturalnego w Polsce". Następnie przestawiła szereg przykładów odnoszących się do swobody wypowiedzi:
"Rozwiązanie umowy o pracę Pana Pawła Machcewicza, byłego dyrektora Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku i ciągłe próby wprowadzenia zmian do stałej wystawy muzeum są znamienne i dobrze udokumentowane. Specjalna Sprawozdawczyni spotkała się jednakże z innymi jeszcze obecnymi i byłymi dyrektorami instytucji kulturalnych, którzy znaleźli się pod podobną presją na dostosowanie się do narzuconej wizji. W przypadku festiwalu teatralnego Malta w Poznaniu, dezaprobata dla doboru repertuaru przełożyła się na nieudzielenie organizatorom zatwierdzonego uprzednio dofinansowania. Jasnym jest, że rolą ministerstwa jest w tym kontekście zapewnienie różnorodności ofert i programów oraz możliwości korzystania z prawa wolności badań naukowych i twórczości artystycznej jako gwarancji bogatego życia kulturalnego, a nie narzucanie orientacji politycznej programom kulturalnym w celu stworzenia monokultury."
"Rozwiązanie umowy o pracę Pana Pawła Machcewicza, byłego dyrektora Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku i ciągłe próby wprowadzenia zmian do stałej wystawy muzeum są znamienne i dobrze udokumentowane. Specjalna Sprawozdawczyni spotkała się jednakże z innymi jeszcze obecnymi i byłymi dyrektorami instytucji kulturalnych, którzy znaleźli się pod podobną presją na dostosowanie się do narzuconej wizji. W przypadku festiwalu teatralnego Malta w Poznaniu, dezaprobata dla doboru repertuaru przełożyła się na nieudzielenie organizatorom zatwierdzonego uprzednio dofinansowania. Jasnym jest, że rolą ministerstwa jest w tym kontekście zapewnienie różnorodności ofert i programów oraz możliwości korzystania z prawa wolności badań naukowych i twórczości artystycznej jako gwarancji bogatego życia kulturalnego, a nie narzucanie orientacji politycznej programom kulturalnym w celu stworzenia monokultury."
Według
Bennoune, Polska "doświadcza obecnie polaryzacji politycznej i
kulturalnej". "Należy zwiększyć starania, aby usuwać takie podziały,
a kulturalna oferta, inicjatywy kulturalne i artystyczne mogą odgrywać tutaj
pozytywną rolę. To może główne moje przesłanie" - podkreśliła. Jak mówiła,
polska tożsamość nie należy do przedstawicieli jednej grupy opinii, lecz do
wszystkich obywateli RP i osób, które w tym kraju zamieszkują.
"Zaniepokoiły mnie doniesienia o stosowaniu określeń antypolskich do
Polaków wyrażających poglądy odmienne od poglądów rządu lub partii rządzącej,
również przez działalność artystyczną i kulturalną czy też sugerowanie, że
istnieje tylko jeden sposób wyrażania polskości. Szeroka gama punktów widzenia
i poglądów od awangardowych reżyserów teatralnych po tradycyjnych członków
kleru, a także żywe debaty, które - jak stwierdziłam - są w Polsce obecne,
stanowią źródło jej kulturowego bogactwa" - wskazała. Zdaniem Specjalnej Sprawozdawczyni ONZ "należy podważyć mit jednolitej polskiej kultury", ponieważ
"nie odzwierciedla on rzeczywistości kulturowej". "Ponadto
uważam, że oficjalna narracja jest często sprzeczna z rzeczywistymi
doświadczeniami, przekonaniami i wartościami dużych grup Polaków, m.in. w
odniesieniu do dyskryminacji i praktyk kulturowych”. Odnosząc się natomiast do
100. rocznicy odzyskania niepodległości przez Polskę, zaznaczyła, że jest to wydarzenie,
w związku z którym wielu Polaków odczuwa dumę, i będzie ona ważną okazją do
"spojrzenia na złożoność i kulturowe bogactwo polskiego społeczeństwa i
polskiej kultury". Jak dodała, w przeszłości podczas takich okazji
pojawiały się przejawy "ekstremizmu i mowy nienawiści". "Wzywam
polski rząd, aby te obchody 11 listopada były integrujące, a nie wykluczające.
Aby nie było tutaj miejsca na mowę nienawiści. Nie można utożsamiać
dyskryminacji z patriotyzmem" - powiedziała.
Specjalna Sprawozdawczyni
odniosła się również do dwóch nowelizacji ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej
- ze stycznia i czerwca br. W jej opinii "nie były one konsultowane z
odpowiednimi departamentami, np. MKiDN, właściwymi ekspertami naukowymi i
członkami społeczeństwa". "Ta nowelizacja wysyła taki przekaz, że
jest tylko jedna możliwa narracja o przeszłości. Debata dotycząca nowelizacji
mogła przyczynić się do wzrostu występowania czy powszechności mowy nienawiści,
szczególnie antysemickiej w sposób bardziej otwarty i publiczny, co budzi mój
ogromny niepokój. Jednocześnie społeczność międzynarodowa musi uczynić więcej
na rzecz uznania ogromu cierpienia Polaków różnych wyznań podczas II wojny
światowej, nawet jeśli poszczególne grupy wyznaniowe cierpiały w różny sposób"
- podkreśliła.
Bennoune
odniosła się także do kwestii koszulek z napisem "Konstytucja"
zawieszanych na pomnikach i zabytkach: "Prawa kulturalne służą nie tylko
ochronie istniejących już dóbr kulturalnych, lecz także zapewnianiu warunków
sprzyjających dalszemu tworzeniu kultury. Zabytki i pomniki powinny również
podlegać ciągłej interpretacji i inspirować debaty o tożsamości i wyzwaniach
społecznych. Doskonale ilustruje to decyzja obywateli o ubraniu pewnych
pomników w koszulki z napisem "konstytucja”. Pragnęli oni wyrazić w ten
sposób swoje przywiązanie do tego dokumentu i zaprotestować przeciwko
działaniom, które w ich ocenie podważały jego znaczenie. Chociaż
Sprawozdawczyni popiera zaangażowanie w ochronę pomników, niepokoi ją stawianie
zarzutów ich "znieważania" osobom odpowiedzialnym za te działania. Z
uzyskanych przez nią informacji nie wynika, by na skutek powyższych działań
pomniki uległy jakimkolwiek uszkodzeniom."
Specjalna
Sprawozdawczyni odnosiła się także do konkretnych problemów w zakresie równego
traktowania i przeciwdziałania dyskryminacji, z którymi borykają się
poszczególne grupy, w tym kobiety, osoby LGBT oraz osoby niepełnosprawne.
Uznała m.in., że "wykorzystywanie tęczowej flagi z godłem Polski za
przykład korzystania z praw kulturalnych w celu wyrażania własnej tożsamości i
poglądów na rzecz integracji społecznej. Dlatego ubolewa ona, że działanie to
spotkało się z krytyką, a według doniesień osoby niosące taką flagę były
przesłuchiwane przez policję."
Na koniec podkreśliła, że "państwo odpowiada za zagwarantowanie poszanowania
różnorodnych punktów widzenia, wizji życia i wartości oraz zapewnienie realnych
możliwości swobodnego korzystania z praw człowieka i pełnego uczestnictwa w
życiu kulturalnym przez osoby podzielające odmienne poglądy i reprezentujących
różne style życia. Praw człowieka nie można ograniczać tylko dlatego, że jakaś
grupa nie podziela danych poglądów."
Choć dopiero ostateczne sprawozdanie
będzie zawierać bardziej szczegółowe rekomendacje systemowe, warto zaznaczyć,
że Specjalna Sprawozdawczyni rekomendowała "zwiększenie budżetu Rzecznika
Praw Obywatelskich, który stanowi ważny mechanizm pomocy w zapewnieniu
zadośćuczynienia w przypadkach pogwałcenia praw kulturalnych. Wraz z właściwymi
organami rządowymi i samorządowymi, jest to kluczowy podmiot chroniący życie
kulturalne w Polsce. Należy też wstrzymać działania prowadzące do nadmiernej
centralizacji zarządzania kulturą."
Karima
Bennoune jest profesorem prawa i pracownikiem naukowym w Martin
Luther King, Jr. Hall w Davis School of Law na Uniwersytecie
Kalifornijskim, gdzie prowadzi zajęcia z praw człowieka i prawa
międzynarodowego. Dorastała w Algierii i USA. Jest autorką głośnej książki pt. "Your Fatwa Does Not Apply
Here: Untold Stories from the Fight against Muslim Fundamentalism", poruszającej problematykę
walki z religijnym fundamentalizmem w krajach muzułmańskich. W październiku 2015 r. została drugą Specjalną
Sprawozdawczynią ONZ w dziedzinie praw kulturalnych.
Specjalni
Sprawozdawcy są częścią mechanizmów Rady Praw Człowieka zwanych procedurami
specjalnymi (zbiorcza nazwa niezależnych mechanizmów wyjaśniających
i monitorujących, które obejmują największą grupę niezależnych ekspertów
w systemie Praw Człowieka ONZ). Osoby pełniące mandat w ramach
procedur specjalnych to niezależni eksperci w dziedzinie praw człowieka
wyznaczeni przez Radę Praw Człowieka w Genewie do pełnienia misji związanych
z sytuacją w określonym kraju lub zagadnieniami tematycznymi
w różnych regionach świata. Ekspertów nie zatrudnia ONZ i są oni
niezależni od wszelkich rządów i organizacji. Swoją misję pełnią wyłącznie
we własnym imieniu, przy czym nie otrzymują wynagrodzenia za wykonywaną przez
siebie pracę. Mandat Specjalnego Sprawozdawcy został przyjęty na mocy rezolucji
19/6 Rady Praw Człowieka z 15 marca 2012 r., w
której wskazano na konieczność lepszego monitoringu przestrzegania praw
kulturalnych na świecie, w szczególności zapewnienia powszechnego prawa do
uczestnictwa w życiu kulturalnym bez dyskryminacji zgodnie z gwarancjami
zawartymi w art. 15 Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych. W latach 2012-2015 funkcję tę pełniła pakistańska socjolożka i
działaczka na rzecz praw kobiet Farida Shaheed (wcześniej, 2009-2012, jako
Niezależny Ekspert). Do tej pory obie Sprawozdawczynie przedstawiły kilkanaście
raportów tematycznych dotyczących różnych aspektów ochrony i realizacji praw
człowieka w sferze kultury, życia kulturalnego oraz dziedzictwa kultury.
Ponadto, przeprowadziły również szereg wizyt krajowych zakończonych raportami i
rekomendacjami (zob. tu).
Obszerna analiza stanowiska Specjalnej Sprawozdawczyni na portalu Oko.press.
Obszerna analiza stanowiska Specjalnej Sprawozdawczyni na portalu Oko.press.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz