Guest post: Klauzula bezpieczeństwa narodowego w (nie)bezpieczeństwie?

5 kwietnia 2019 r. został opublikowany długo oczekiwany raport zespołu orzekającego Światowej Organizacji Handlu (WTO) w sprawie nałożonych przez Rosję restrykcji w ruchu tranzytowym w stosunku do towarów pochodzenia ukraińskiego (Russia – Measures Concerning Traffic in Transit ). Raport zespołu jest o tyle istotny, że potencjalnie ma daleko idące konsekwencje dla niektórych sporów o strategicznym znaczeniu jakie toczą się aktualnie pomiędzy członkami WTO. Zespół miał bowiem możliwość (po raz pierwszy w historii WTO) interpretacji tzw. klauzuli bezpieczeństwa narodowego zawartej w Art. XXI Układu Ogólnego w sprawie Taryf Celnych i Handlu (GATT 1994). 

Tło sporu 

Przedmiotem sporu były wprowadzone w 2016 r. przez Rosję restrykcje w drogowym i kolejowym ruchu tranzytowym w stosunku do towarów pochodzenia ukraińskiego wysyłanych przez terytorium Rosji do Azji (m.in. Kazachstanu, Tadżykistanu czy Mongolii). Zdaniem Ukrainy środki te były sprzecznych z zasadami dotyczącymi wolności tranzytu oraz ogłaszania i stosowania przepisów obowiązujących w handlu (Art. V i X GATT 1994). Dodatkowo Ukraina zarzucała Rosji niestosowanie się do zobowiązań wynikających z jej traktatu akcesyjnego do WTO. 

Rosja powołała się na jeden z wyjątków przewidzianych w ramach klauzuli bezpieczeństwa narodowego (Art. XXI(b) GATT 1994), twierdząc, że wprowadzone wobec Ukrainy restrykcje były konieczne dla ochrony jej żywotnych interesów narodowych i były związane z nadzwyczajną sytuacją w stosunkach międzynarodowych (tzn. kryzysem krymski, oraz walkami na wschodzie Ukrainy). Rosja kwestionowała również jurysdykcję zespołu orzekającego WTO, wskazując na subiektywny charakter poszczególnych przesłanek przewidzianych przez klauzulę bezpieczeństwa narodowego (par. 7.26). 

Rozstrzygnięcie zespołu orzekającego WTO 

Zespół orzekający uznał swoją jurysdykcję w sprawie, stwierdzając, że jest władny do oceny spełnienia warunków przewidzianych przez Art. XXI. Jednocześnie zespół stwierdził, że ocena ta nie ma charakteru czysto subiektywnego i może być przeprowadzona w oparciu o obiektywne kryteria, zaś granice swobody członków WTO są tu wyznaczane przez zasadę dobrej wiary (par. 7.102). W tym kontekście, zespół orzekający potwierdził, że rosyjskie restrykcje zostały wprowadzone w trakcie wojny bądź innej sytuacji nadzwyczajnej w stosunkach międzynarodowych w rozumieniu Art. XXI GATT 1994. Zdaniem zespołu dla oceny wystąpienia tych okoliczności nie było istotne ani to, które z państw jest odpowiedzialne za ich powstanie, ani jak dana sytuacja może być oceniana w ramach ogólnego prawa międzynawowego (par. 7.121). W konsekwencji zespół orzekający stwierdził, że nałożone przez Rosję restrykcje, nie stanowiły naruszenia prawa WTO. 

Dalsze konsekwencje 

Najważniejszym elementem raportu wydaje się być uznanie przez zespół orzekający możliwości dokonania zobiektywizowanej oceny przesłanek Art. XXI. Takie podejście zdecydowanie ogranicza możliwość arbitralnego nakładania restrykcji (np. dodatkowych ceł na produkty importowane w ramach tzw. wojen handlowych) przez członków WTO. Najdalej idącą jednak konsekwencją zdaje się być sama możliwość weryfikowania przez składy orzekające (nie tylko w w ramach WTO) klauzuli bezpieczeństwa narodowego, co może dotyczyć także sporów powstających w arbitrażu inwestycyjnym, gdzie w wielu międzynarodowych umowach inwestycyjnych klauzule bezpieczeństwa narodowego opierają się na Art. XXI GATT 1994.

Autor: Patryk Kulig, doktorant w INP PAN; Counsel w German Arbitration Institute